هستی شناسی در مکتب قرآن
قرآن دفتر هستی نظری است که به هستی واقعی میپردازد. هدف آن است تا بدانیم در این دفتر چه خوراکهایی برای ذهن ما تهیه شده که تاکنون از آن غافل بواه ایم.هستی شناسی در مکتب قرآن
قرآن دفتر هستی نظری است که به هستی واقعی میپردازد. هدف آن است تا بدانیم در این دفتر چه خوراکهایی برای ذهن ما تهیه شده که تاکنون از آن غافل بواه ایم.
دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم (بازشناسی حقایقی از قرآن کریم)
دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم
(بازشناسی حقایقی از قرآن کریم)
سرآغاز
واژه کاوی از نیازهای اساسی برای تحلیل کیفی قرآن کریم و فهم آیات این کتاب عظیم است.
از
آنجا که دانش نشانه
شناختی (Semiotic)
در
زمینه
نشانه (Sign)
و
معنا
(Meaning)
پژوهش
میکند؛ و
یکی از روشهای تحلیل کیفی است که به
بررسی
نشانه
ها در یک متن
جهت دستیابی به معانی آن، و بویژه معانی
نهفته در متن
می پردازد، برواژه
تدبّر،
معادل قرآنی مناسبی
برای این دانش است.
نشانه شناسی با هرچیزی که یک نشانه تلقّی شود سروکار دارد؛ و همان‌گونه که فیزیکدانها به جای اینکه برای بررسی مسائل ترمودینامیک تنها به یک اتم توجّه نشان دهند، به یک سیستم که از میلیاردها اتم و مولکول تشکیل یافته، توجه می‌کنند، نشانه شناسان معاصر نیز نشانه‌ها را به طور انتزاعی مطالعه نمی‌کنند؛ بلکه به بررسی آنها به عنوان بخشی از یک سیستم نشانه ای میپردازند.
بنابراین، قرآن کریم نیز که خود «یک سیستم نشانه ای» است، باید هر آیه (نشانه) یا بخشی از آیه‌های آن را بازشناسی، پشت بینی، و تحلیل و در یک کلام تدبّر کرد تا موفق به تحلیل کیفی آنها شویم و به فهم آنها دست یابیم.
هدف از تدوین این دانشنامه کوچک و پربار بازشناسی حقایقی از قرآن کریم است که در پس واژگان و عبارتهایی گاه ساده و گاه ویژه نهفته است؛ و از آنجا که خداوند کریم در گزینش و به کارگیری واژه ها بسیار دقیق عمل، و نشانه گذاری کرده، برهر خواننده قرآن لازم است تا به هنگام خواندن قرآن، با تدبّر آن، به منظور نظر خداوند دست یابد. نمونه ها:
چرا خداوند واژه ویژه هوی را در آیه والنّجم اذا هوی به کار برده است؟
چرا خداوند واژه ساده انعام (چهارپا) را در جایی به کار برده که ربطی به چهارپایانی که ما میشناسم پیدا نمیکند؟
چگونه خداوند در یک آیه با یک مثال ساده، و در آیه ای دیگر با یک واژه ویژه، شکل کیهان را به ما مینمایاند؟
قرآن کریم با آیات زیر که آیه اول آن خطاب به پیروان ادیان مختلف، و آیه دوم آن خطاب به مسلمانان، و چهار آیه دیگر، مخاطب آنها همه جهانیان هستند، خود را معرفی میکند:
ـ تفصیل کل شیء و هدیً و رحمهً لقوم یؤمنون(یوسف: 111)
ـ تبیاناً لکل شیء و هدیً و رحمهً و بشری للمسلمین(نحل: 89)
ـ ولقد صرفنا فی هذاالقرآن للناس من کل مثل و کان‌الانسان اکثر شیء جدلاً(کهف: 54)
ـ ولقد صرفنا للناس فی هذاالقرآن من کل مثل فابی اکثرالنّاس الاّکفوراً(اسراء: 89)
ـ ولقد ضربنا للناس فی هذاالقرآن من کل مثل لعلّهم یتذکّرون(زمر: 27)
ـ ولقد ضربنا للناس فی هذاالقرآن من کل مثل و لئن... (روم:58)
این آیات به ما میفهمانند که خداوند در قرآن کریمش از همه چیز به گونه ای نمادین یاد کرده است. برماست تا به حقیقت آن نمادها دست یابیم و برای دستیابی و فهم آنها باید در این کتاب تدبر کنیم.
بنابراین ما باید چشم بصیرت قرآنی داشته‌باشیم تا موارد مورد نظرمان را در قرآن بیابیم. اولین چیزی که این چشم بصیرت را به ما می‌دهد، آن است که پیش از هرچیز به آیات بالا ایمان داشته و باور داشته باشیم که همه چیز در قرآن یافت میشود، تا آیات قرآن حقیقت خود را به ما بنمایانند.
کپلر و کپرنیک پیشگامان هیأت جدید شناخته شده اند؛ در حالی که قرآن کریم در این زمینه هزار سال از آنان پیشگامتر است. اکنون میدانیم که قرآن کریم پیرامون گسترش کیهان، نسبیت زمان و بسیاری از کشفهای مهم تاریخ علم پیشگام بوده؛ ولی تفسیرها نتوانسته اند در مقاطع حساس تاریخ علم، از حقایق قرآن پرده برداری (تفسیر) کنند و حقایق قرآن را به اندیشمندان نشان دهند. در نتیجه دانشها و نکات علمی قرآن همواره مورد غفلت واقع شده و تنها زمانی متوجه برخی از آنها شده اند که دانشمندان به آن حقایق دست یافته اند. در این میان مقصران اصلی چه کسانی هستند؟
آیا جز دانشمندان علوم قرآنی و مفسرینی که از سویی از دانشهای روز آگاهی نداشته یا ندارند و از سوی دیگر بدون تدبّر هرگاه به فهم آیه ای دست نمییافته اند یا نمییابند، چیزی به جای کلام خداوند گذاشته یا میگذارند و از موضوع درمیگذرند، قشر دیگری کوتاهی کرده است؟
نکته مهم دیگری که دانستن آن موجب دوری گزینی ما از تفسیرهای کهن میشود، این است که تفسیرهای نادرست مفسران کهن، نه تنها بر مترجمان و مفسران بعدی تأثیرگذار بوده، بلکه بر فرهنگهای واژگان عربی به فارسی و عربی به عربی نیز تأثیر عمق خود را تحمیل کرده‌اند؛ به گونه‌ای که اگر کسی در فهم آیه‌ای ناتوان باشد و بخواهد نه از روی تدبّر و نه رجوع به تفسیری، بلکه به وسیله فرهنگ واژگان به فهم واژه یا عبارتی از قرآن دست یابد، به همان نکته‌ای میرسد که تفسیرهای کهن تعیین کرده اند؛ و نه بیشتر.
قرآن کریم دایرة المعارف کل هستی است؛ و ترجمه یا تفسیر کل آن، یعنی از سوره حمد تا سوره ناس غیرممکن، و تنها سرابی است که تشنگان حقایق و معارف قرآن را به خود میکشاند و تشنه بازمیگرداند. کدام دانشمندی وجود داشته یا دارد که بر تمام دانشها و آگاهیها احاطه علمی داشته باشد تا توانسته باشد یا بتواند کل قرآن را ترجمه یا تفسیر کند؟ پس، از آنجا که تفسیرها نمیتوانند کارا و کارساز باشند، باید در شیوه های فهم قرآن تجدید نظر کنیم و طرحی نو دراندازیم.
بهترین روشی که برای درک «مفاهیم ویژه قرآن کریم» به ذهن نگارنده رسیده، همان شیوه ای است که برای تدوین دایرة المعارفها در نظر میگیرند؛ و هر کلیدواژه آن را به یک یا چند شخص خبره و اهل فن میدهند تا یک یا چند مقاله برای آن بنویسند.
با این دیدگاه، نگارنده بر آن شد تا نتیجه سالها تدبر قرآن و اندیشه در آیات آن را که با زحمتهای فراوان از برخی واژگان و مفاهیم ویژه قرآن کریم درک کرده، در این دانشنامه گرداوری کند و به آگاهی دیگران برساند؛ بلکه راهی باز شود تا دیگر حقایق قرآن که هنوز ناشناخته اند به جهانیان شناسانده شود و قرآن کریم هدایتگر دانشمندان علوم مختلف قرارگیرد و کارایی خود را بیش از پیش به همگان نشان دهد.
واژگان و مفاهیمی که در پی می آیند، گلچین شده آن واژه کاویهاست؛ که همگی در محیط مجازی وب موجودند. در این راستا امید می‌رود قرآن دوستان بیشتر با قرآن و مفاهیم آن آشنا، و قرآن پژوهان بیش از پیش بهرمند شوند.
در این گرداوری بر مبنای فهرستی که در پی خواهد آمد، تاکنون شمار یکصدوپنجاه مفهوم ویژه مورد بررسی قرارگرفته و همان‌گونه که همواره بر غنای آن افزوده شده، امید می‌رود این روند ادامه داشته باشد. به نظر میرسد جای این دانشنامه تاکنون خالی بوده و امید است برای همگان دلپذیر و اندیشه برانگیز باشد.
الحمدلله‌الذی هدانا لهذا وماکنا لنهتدی لولا ان هداناالله
نگارش و انتشار نخستین: پانزدهم فروردین 1392، تنها با 53 مفهوم ویژه
اولین ویرایش همراه با واژگانی نو: بهمن 1394
دومین ویرایش کامل، همراه با واژگانی نو: آبان 1397
سومین ویرایش کامل، همراه با واژگانی نو: تیر 1398
چهارمین ویرایش، افزودن واژگان و تنظیم فهرست: آذر 1399
پنجمین ویرایش با127 مفهوم ویژه: دی 1399
ششمین ویرایش با131 مفهوم ویژه: فروردین 1400
هفتمین ویرایش با 144 مفهوم ویژه: آبان 1400
هشتمین ویرایش با 146 مفهوم ویژه: شهریور 1401
نهمین ویرایش با 150 مفهوم ویژه: دی 1402
دهمین ویرایش: اردی‌بهشت 1403
احمد شمّاع زاده
hmdshmzdeh@gmail.com
فهرست برخی مفاهیم ویژه قرآ ن کریم
آذان الانعام (در آیه صدونوزدهم سوره نساء با موضوع ایجاد تغییرات در ژنها)
آیه ( معانی چهارگانه آیه در قرآن)
ابواب السّماء (= سیاهچالگان)
اثنتاعشرة عیناً (تفکیک بنی اسرائیل به دوازده تیره از نوادگان دوازده فرزند یعقوب پیامبر)
احزاب (= اقوام، گروهها، طوائف)
اخت هارون (آیا حضرت مریم برادری به نام هارون داشته است؟)
ارذل العمر (= آلزایمر)
ارض (معانی سگانه ارض در قرآن)
ارضین السّبع (= زمینهای هفتگانه! همچون آسمانهای هفتگانه)
ازواجاً ثلاثة (نمودار زوجهای سگانه، بر پایه تلفیق آیاتی از سوره‌های الرّحمن و الواقعة)
اسباب السّماء (وسایلی که میتوان با آنها به آسمان رفت.)
افک (= Fake)
اکل المال بینکم بالباطل (موضوع: رانتخواری در قرآن)
الرّحمن (= هستی بخش)
الم تر (آیا هیچ‌گاه متوجه نشده ای؟!)
امانت و خیانت (بررسی آیات مربوط به این دو موضوع به هم پیوسته)
امّ الکتاب (کتاب المبین را ببینید.)
امامٌ مبینٌ (کتاب المبین را ببینید.)
امر (کلیدواژه)
امرٌ جامع (= کاری مهم)
امرٍ مریج (= کاری بسیار سست بنیان)
امّةً وسطاً (امّت میانه و میانه رو، مخالف تندروی و پسروی)
امّ من یّجیب (در آیه امّن یّجیب المضطرّ اذا دعاه و یکشف السّوء؟)
انزل لکم من‌الانعام ثمانیة ازواج
انعام (در آیات شش سوره زمر و یازده سوره شوری)
اوتاد (فرعون ذی الاوتاد= فرعون دارنده اهرامی که همچون میخ در زمین فرورفته اند.)
اهل الذّکر (= تاریخدانان، تاریخنویسان)
ایّد (= منزلت و برتری داد)
بالنّجم هم یهتدون (بیابانگرد و کیهانشناس، هردو به وسیله ستاره راه خود را می یابند.)
بحرالمسجور («کرسی» گسترگی کیهان را بیان میکند و «بحر المسجور» چگونگی آن را)
برد(= برف)
بشر(کلیدواژه)
بعداً ل… (= مرگ بر...)
بلدة طیّبة (= مدینه فاضله)
بنی اسرائیل (نوادگان یعقوب یا اسرائیل از دوازده فرزندش)
تدبّر (= پشت بینی)
تدلوا (اکل المال بینکم بالباطل را ببینید.)
تسبیح (همه آفریدگان به گونه‌ای تسبیح گوی اویند.)
تسع آیات (موضوع طیف کامل نور در قرآن)
تمورالسّماء (موضوع پایان کار کیهان برای انسان)
ثانی أثنین (ابوبکر بوده یا پیامبر؟)
جاهدوا فینا (در الذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا)
جناح (بال) (فرشتگان کارگزاران خداوندند در امور کیهان)
حبک (در والسّماء ذات الحبک)
حکّام (کسانی که کار مردم در دست آنان قرار دارد.)
حورالعین (آیا واقعاً آن‌گونه اند که گفته شده؟)
خصیم (بسیار دشمنی کننده)
خلاق (بهره های دنیوی)
خلطاء (کسانی که با یکدیگر برخورد منافع دارند.)
خنّس الجوارالکنّس (کوتوله های قهوه ای- کیهانشناسی)
دابّة الارض (منظور از جنبده زمین چیست؟)
دحوالارض (آیا زمین مسطح است؟)
دسر (میخهایی که به پیچ و مهره بیشتر شباهت دارند تا میخ عادی)
دین (شیوه و روش زندگی کردن)
ذوالقرنین (معجزه رقم 1147 در قرآن)
رجلٌ رشیدٌ (= جوانمرد)
روح الله
زوج و زوجین (نقش جفت در تعادل آفریدگان صنع الهی و صنایع انسانی)
زوجین اثنین (دو جفت دوتایی)
سئم (در لایسئم الانسان)
سبعاً شداداً (لایه های کیهان)
سبعاً من المثانی (در سبعاً من المثانی و القرآن العظیم)
سبع سموات (هفت کیهانک)
سبع طرائق (= هف لایه حلزون کیهانی)
ستّة ایام (در خلق السموات و الارض فی سته ایامٍ- مراحل ششگانه آفرینش)
سدرة المنتهی (= سوپ آپ اطمینان عظیم کیهان)
سلّّم یستمعون فیه (= سفینه فضائی برای شنود فضائی)
سلم (کلیدواژه)
سماء (کیهان)
سموات العلی (بخشها یا لایه های بالایی کیهان)
سموات و الارض (= کیهان)
سوء من القول (موضوع فرافکنی در آیه لایحبّ الله الجهر بالسوء من القول الّا من ظلم)
شاکله (= سیستم)
شحّ نفس (= خودخواهی)
شری (خرید یا فروش؟)
شعری (وجود ستاره شعری یا شباهنگ در قرآن، خود معجزه کیهانشناسی دیگری است.)
صابئون (پیروان یحیی زکریّای پیامبر)
صدف (دوری گردانیدن، دوری گزیدن)
صلوة و زکوة (در قرآن همواره با هم آمده اند.)
صور اسرافیل (پایان کار کیهان برای انسان)
ضاق بهم ذرعاً (پادمادّه کیهانی در قرآن، در ضمن داستان ضیف ابراهیم)
ضرباً فی الارض (مسافرت)
طائف (= گردباد)
طبقاً عن طبق (موضوع کیهانشناسی)
عبادک المخلصین (شرح ویژگیهای آنان)
عدم (قرآن که منظومه هستی است، یک بار هم از نیستی سخن نگفته است!!)
عدوٌ مّبینٌ (دشمن آشکار که منظور شیطان است. دشمن پنهان نفس انسان است.)
عرش (هسته حلزون کیهانی یا ثقل هستی)
علم الغیب (آگاهی بر پنهانیهای کیهان)
علم الکتاب (آگاهی از رمزورازها یا سننن الهی نهادینه شده در طبیعت)
علم لدنّی (دانشی که خداوند از دانش خود، بی‌واسطه به برخی پیامبران داده است.)
علی علمٍ (با آگاهی کامل- به عمد)
عمل (در عبارت عملٌ غیرصالح)
غثاءً احوی (در آیه الّذی اخرج المرعی فجعله غثاءً احوی)
فرعون (موضوع آزادی و دموکراسی در قرآن)
فزع الاکبر(= Big Crunch)
فعّالٌ لما یرید (مبحث فعل الهی)
فقر و فحشاء (دو عامل تباهی جوامع که دومی نتیجه اولی است.)
فی الکتاب (= درباره)
قدر (کلیدواژه)
قرآن (= خواندنی- پدیده)
قرآنٌ مبینٌ (کتابٌ مبینٌ را ببینید.)
قرن (نسل مردمانی که میآیند و میمیرند.)
قطّعناهم (موضوع قبائل بنی اسرائیل)
قریه (= آبادی)
کتاب (بررسی معانی مختلف واژه کتاب)
کتابٌ حفیظٌ (دی. ان. آ.)
کتابٌ مبینٌ (کیهان همچون یک کامپیوتر عظیم ویژه خداوند کار میکند.)
کرسی (عنوانی مجازی برای نشان دادن گستردگی کیهان)
کرّمنا بنی آدم (انسان اشرف مخلوقات نیست!)
کعبین (= دو قوزک پا، موضوع شستن پا در وضو)
لایشعرون (متوجّه نیستند.)
لدلوک الشّمس (به هنگام گرایش خورشید به مغرب)
لیعلم الله (= تا خدا بداند)
لیفجر امامه (موضوع آینده‌نگری انسان)
مارجٍ مّن نّار (= حرارت یا گرمای بی‌رنگ و بو، مایه ای که جن از آن آفریده شد.)
ما سکن فی الّیل و الّنهار (چه آفریدگانی شبانگاهان و به هنگامه روز، ساکن اند؟)
ما ملکت ایمانکم، ایمانهم (آنچه که مالک آن شدید یا شدند، تنها شامل کنیز نمیشود.)
متوسّمین (= پژوهشگران)
مزّقتم کلّ ممزّقٍ- مزّقناهم کل ممزّقٍ (موضوع تجزیه بدن انسان پس از مرگ در خاک)
مشارق (= جهان ملکوت یا فرشتگان که همواره شروق است و شب در آن راه ندارد.)
مشرقین و مغربین (موضوع مسکونی بو دن دیگر سیارگان)
معجزین و معاجزین (هماوردخواه، به چالش کشیدن، Challenge)
ملأالأعلی (یکی از بخشهای کیهان در قران)
من فی السّموات (موضوع جهانهای متوازی و متوالی در قرآن)
مواقع النّجوم (اهمیت جایگاه ستارگان برای خداوند)
موسعون (موضوع توسعه روزافزون کیهان)
موسی (موضوع آزادی و دموکراسی در قرآن)
نارالسّموم (مایه ای که جن از آن آفریده شد.)
ناس (= مردم و مردمان، انس)
نأتی الارض (موضوع کم شدن مواد و انرژیهای اطراف زمین)
نبات (موضوع رویش انسان از زمین)
نسخ (موضوع جایگزینی پدیده‌های طبیعی نو به جای پدیده‌های کهن)
نشوز (موضوع نافرمانی مرد از زن و زن از مرد)
نضید ( در و طلعٌ نضیدٌ)
نطوی السّماء (موضوع پایان کار کیهان برای انسان)
نفر (کلیدواژه)
نفس (سه معنا برای نفس)
هضیم (در و نخل طلعها هضیم)
هوی (در والنّجم اذا هوی و پیدایش سیاهچالگان)
ولی و ولایت (موضوع: تنها خداوند ولی المؤمنین است.)
یحرّفون الکلم عن مواضعه (تحریف آیات قرآن با تحریف واژگان آن)
یحیی (پیامبر صابئون یا صبّیها و فرزند زکریّا و پسرخاله عیسی مسیح)
ید بیضاء (موضوع طیف کامل نور در قرآن)
یفعل ما یشاء (موضوع فعل الهی)
یلج (کلیدواژه)
یوم (معانی سگانه یوم در قرآن)
یوم الخروج (وصف چگونگی آغاز رستاخیز برای همه آفریدگان)
یوم القیامه (رستاخیز و رسیدگی به عمل‌کرد انس و جن)
یوم تبدل‌الارض (وضعیت عرش و دیگر بخشهای کیهان پس از رستاخیز)
بازدید کننده گرامی، در صورت تمایل به مطالعه واژگان ویژه، روی لینک زیر کلیک کنید:
دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم: https://www.academia.edu/10031889