گونه های دیالکتیک قرآنی

گونه های دیالکتیک قرآنی

احمد شماع زاده

قرآن کریم در کلّیّاتش (و نه در جزئیات آن) از صدر اسلام تاکنون از جهات بسیار و جنبه های مختلف مورد بررسی قرارگرفته ولی چنین به نظر میرسد که برخی جنبه ها و جوانب آن مورد غفلت واقع شده باشد. یکی از آن جنبه و جهتهایی که بسیار هم آشکار بوده ولی از چشم قرآن پژوهان پنهان مانده، دیالکتیک قرآنی است که نگارنده تاکنون نوشته ای در این زمینه ندیده و با جست و جو در وب نیز چیزی دستگیرش نشد.

اگر در سراسر قرآن کریم با دقت بنگریم در می یابیم که هیچ کتابی چه آسمانی و چه زمینی، حتّا برخی از کتابهای افلاطون که سراسر دیالکتیک است، و نیز کتابهای رمان و داستان و نمایشنامه وجود ندارد که به مانند قرآن، انواع و اقسام دیالکتیک به گونه های مفصل و مجمل در آن مطرح شده باشد؛ تا آنجا که می‌توان این عنوان را بر عنوانهای قرآن عظیم افزود: قرآن، کتاب دیالکتیک!

گفتنی است بیش از یکهزاروهفتصد واژه از ریشه «قول» (گفتن) در قرآن به کار رفته است!!

توجه داشته باشیم که دیالکتیک بودن قرآن به خودی خود ارزشی برای قرآن به بار نیاورده است؛ بلکه ارزشی که در نهان دیالکتیک بودن قرآن نهفته است؛ عقل گرایی و اندیشه محوری این کتاب آسمانی در دیالوگهاست؛ که آفریننده اش عقل کل است و تعقل پایه و مایه رد یا اثبات هر موضوعی است.

با توجه به نکته بالا، و با بازشدن این دریچه به سوی دیالکتیک قرآن؛ امید می‌رود در آینده ای نزدیک شاهد پژوهشهایی در این زمینه از سوی قرآن پژوهان باشیم.

چرا واژه دیالکتیک؟

هر واژه دیگری را که بخواهیم جایگزین کنیم گویا، بسنده، و جامع نیست و گفت و گوی منظور نظری را که در آیات قرآن نهفته است، نمی‌رساند. واژه هایی چون مجادله که یک سوره هم در قرآن به آن اختصاص داده شده نیز نمی‌تواند همه انواع و جنبه های متفاوت دیالکتیک قرآن کریم را دربرگیرد. زیرا آن گفت و گویی که میخواهیم در باره اش از قرآن گواه و نمونه بیاوریم؛ گفت و گویی است که دربردارنده گونه ای دلیل و برهان آوردن، همراه با رد یا پذیرش موضوعی است؛ که این تعریف را دیالکتیک خواندیم. شاید از نظر علمی این تعریف کاملا در چارچوبهای مشخص شده برای دیالکتیک نگنجد؛ ولی این گزینه بهترین تعریف و تحدید جامع و مانعی برای جداسازی و دسته بندی گونه های متفاوت گفت و گو در قرآن کریم است:

گونه های دیالکتیک قرآنی همراه با مثالها

0. - خداوند و فرشتگان، مانند موضوع آفرینش آدم (بقره: 30 تا 33)

   - خداوند و ابلیس در مورد سجده بر آدم و درنهایت مهلت گرفتن ابلیس از خداوند برای فریب آدمیان غیرمخلص. (آیات 71 تا 85 سوره ص)

- پیامبران و خداوند، مانند موضوع «کیف تحیی الموتی» حضرت ابراهیم و «لن ترانی»

حضرت موسی.

0. - خداوند و مشرکان و کافران و منافقان از طریق پیامبر اسلام (مثالها بسیارند.)

   - خداوند و مسلمانان از طریق پیامبر اسلام، مانند: و قالت الاعراب آمنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا اسلمنا(حجرات: 14) ... یمنون علیک ان اسلموا قل لاتمنوا علی اسلامکم بل الله یمن علیکم ان هدیکم للایمان ان کنتم صادقین(17)

   - خداوند و مؤمنان از طریق پیامبر اسلام

   - خداوند و مؤمنان به طور مستقیم، مانند برخی از آیاتی که با یا ایهاالذین آمنوا آغاز می‌شوند.

   - مسلمانان و پیامبر اسلام (نمونه ها بسیار است از جمله آغاز سوره مجادله)

   - مشرکان و کافران و منافقان با پیامبر اسلام (نمونه ها بسیار است از جمله سوره کافرون)

   - پیروان پیامبران و پیامبرانشان، مانند حضرت موسی با قومش بنی اسرائیل در مواردی همچون خود داری از جنگیدن و تأخیر در قربانی کردن گاو.

   - مردم و پیامبران، مانند مجادله کافران با حضرت نوح؛ و تهدید حضرت ابراهیم به بت شکنی و شکستن بتها

   - پیامبران با حاکمان، مانند حضرت موسی با فرعون و حضرت ابراهیم با نمرود.

   - مردم با دیگران مانند نجوی که در قرآن نکوهش شده است.

   - با خود سخن گفتن و برای نفس خود دلیل آوردن یا توجیه کردن کارها برای وجدان خود و نیز مجادله با خود. مانند آیه هایی که و یقولون فی انفسهم ونیز فرجعوا الی انفسهم دارند.

دیالوگهایی که در روز رستاخیز صورت میگیرد. طرفهای دیالوگ مختلفند از جمله:

0. - خداوند و گناهکاران پیش از تعیین تکلیفشان

   - شیطان و گناهکاران پس از مشخص شدن تکلیفشان، و پیش از روانه شدن

به دوزخ. (آیه ای بسیار مهم و جالب در این زمینه: سوره ابراهیم آیه 22)

0. - دوزخیان و بهشتیان

   - دوزخیان با یکدیگر

   - خداوند و دوزخیان

   - نگهبانان دوزخ و دوزخیان

یادآوریها:

0. - گفت و گوی فرشتگان و پیامبران، حتا در مواردی همچون موضوع ضیف ابراهیم نیز جنبه خبری داشته و دیالوگ محسوب نمیشود.

   - گفت و گوی میان خداوند با زمین و آسمان و دوزخ و غیره، به صورت صوتی که شنیده شود نبوده، بلکه رد و بدل شدن امواجی ویژه بوده است.

   - در زمینه دیالکتیک نکته هایی در سوره زخرف وجود دارد که پژوهش در مورد آنها توسط قرآ ن پژوهان کار شایسته ای است.

نگارش: بهمن 1392

ویرایش دوم: مهر 1399

ویرایش چهارم: خرداد 1403

احمد شماع زاده