سطح مخاطب قرآن بودن ما (مخاطب قرآن کیست؟)

سطح مخاطب قرآن بودن ما

امیر ترکاشوند

۱۳۹۶/۰۲/۰۵

بررسی و نقد: احمد شمّاع زاده

ما امروز در سرزمینی دیگر و با قرن‌ها فاصله از عصر نزولِ قرآن به‌سرمی‌بریم. پس هم از جهت مکانی و هم به‌ویژه زمانی در بُعد قرار داریم (بهتر بود می‌نوشتید در بعد دیگری...). قرآن نه به زبانِ ماست که بفهمیم چه می‌گوید (مگر عامّه عربها که زبانشان عربی است می‌فهمند که قرآن چه می‌گوید؟) و نه واقعیّات و پدیده‌های مذکور در آن با زندگی‌مان مأنوس و آشنا می‌نماید (بیشتر واقعیتها و پدیده‌های ظاهری قرآن {و نه بخشهای باطنی آن}، برای مردم همه اعصار و قرون آشناست؛ و بخشهایی که ظاهری هستند؛ ولی برای زمان ما تا اندازه‌ای غیرضروری، مانند پرداختن به جنگهای زمان رسول اکرم، آن‌ها هم تاریخ است و از تاریخ باید درس آموخت.) که مطابقت با نیازهای‌مان داشته باشد. (نگارنده از آیات کوتاه قرآن بسیاری نکته‌های مفید را استخراج و استفهام کرده‌، که کاملاً با نیازهای ما در این عصر مطابقت دارند و برخی نکته‌ها را قرآن کریم گفته که هنوز دانش زمان ما به آن‌ها دست نیافته است.) تقسیم‌بندی انسان‌ها در آن، سطحِ «فرهنگ، معرفت، بهداشت، غذا و آمال‌شان» به شدت متفاوت از ما و انسان امروزی است. (قرآن کتاب ایجاز است و هرچه را که پرداخته، نیاز انسان بوده برای همه اعصار و قرون. سر نخ به ما داده تا خود آن را برگیریم و به دنبال منشأ نخ برویم و نیازهای خود را به تناسب زمان و مکان رفع کنیم.)

با این وجود، قرآن حاصل اتصالِ انسان با ذات متعال و تشرّفش به حضرت اوست؛ رویدادی بی‌سابقه که معلوم نیست اینچنین شفّاف، مفصّل و درازمدت، چندبار در تاریخ رخ داده باشد؟ قرآن دست‌نوشتِ خدای جهان، و نسخه‌ای منحصربه‌فرد از سوی او برای انسان است.

با توجه به دو نکتۀ بالا، پرسش این است که ما در چه سطحی مخاطبِ قرآنیم، و این خطاب چه نوع درگیری، دغدغه و توجهی برای ما پدید می‌آورد؟ در این باره چهار پاسخ را معرفی می‌کنم:

خواننده گرامی! پیش از خواندن پاسخها، نکته‌ای را یاداور می‌شوم که در برخی از نوشته‌های خود، آن را یاداور شده‌ام؛ و اصلی اساسی در شناخت و فهم قرآن کریم است و پاسخ کاملی است به پرسش بالا و عنوان مقاله (سطح مخاطب قرآن بودن ما):

هر آن کس که مسلمان باشد یا نباشد، عرب باشد یا غیرعرب، اصول زبان عربی را بداند یا نداند، برای فهم قرآن، طبق دستور قرآن،(افلا یتدبّرون القرآن؟- نساء:82- محمد:24) باید قرآن را تدبّر کند تا بتواند به اندازه دانش، درک، و جهان بینی خویش، از قرآن مجید بهره ای برگیرد و همواره این نکته را در نظر داشته باشد که تنها بهره گرفته و به کلّیّت آنچه که منظور نظر خداوند بوده دست نیافته است.

۱- مسئولیتِ موبه‌مو:هر آن‌چه در قرآن آمده را باید موبه‌مو (طابق النعل بالنعل) در همۀ قرون و قارّه‌ها پیاده کرد. راز سعادت انسان در همین عملِ عیناً مطابق است و هرگونه فاصله گرفتن از عینِ متن، انحراف از مسیر سعادت و از خواستِ خدا است. در این نگاه، انگار زمان و انسانیت را باید در عصر بعثت (و واقعیّات و محدودیت‌های عصر جاهلیتِ عربی) قفل کرد!. فقه رسمیِ فریقین، چنین سطحی را خواستار است و ترویج می‌کند.

در مورد پاسخ اول، باید گفت مسئولیت موبه مو زمانی ممکن است که همه آنچه را که قرآن گفته درست فهمیده شده باشد(که غیرممکن است.)؛ نه اینکه کسانی مانند مجاهدین خلق، گروه فرقان و طالبان و داعش پیدا شوند که آیات قرآن را با نیازهای درونی خود تطبیق دهند و اظهار کنند و از همه بدتر اینکه به نیات درونی خود، با استناد به آیات قرآن عمل! کنند. یک چیز میان همه آن‌ها مشترک است: کشتن دیگرانی که مثل ما نمی اندیشند. آیا این موضوع قرآنی است؟

بسیاری از آیات قرآن پس از 1400 سال هنوز فهمیده نشده‌اند و بسیاری دیگر بد فهمیده شده‌اند؛ آنهم توسط کسانی که بیشترین اعتماد مردم به آن‌هاست؛ یعنی مفسران!

در این زمینه مقاله تفسیرهای قرآن! خدمت یا خیانت را بخوانید.

۲- روزآمدسازی و الگوبرداری:

در این نگاه باوجودِ حجّت دانستنِ احکام و آموزه‌های قرآن برای همۀ قرون و قارّه‌ها، اما به علّت پیشرفت‌ها و تفاوت‌های برجسته‌ای که در زندگی بشر به وجود آمده، معتقد است که اصول و محتوا و اهداف را باید در وضعیت جدید حفظ کرد، هرچند ظواهر، ابزار و قالب‌ها نادیده گرفته شود. مشکل این نگاه، یکی چیزهای نوپدیدی است که اساساً مابه‌إزایی در قرآن و واقعیات عصر نزول ندارد (مسائل مستحدثه چنان جدید است که نمی‌توان اصلی برای آن پیدا کرد تا بر این فرع بار شود و انطباق یابد) و دیگری چیزهای ازبین‌رفته است که امروز واقعیّتی در زندگی بشر ندارد.

در مورد پاسخ دوم، اگر نظر شما در مورد مسائل مستحدثه، مسائل مدنی باشد، درست است؛ ولی اگر مربوط به سیاست و برپایی حکومت اسلامی باشد، نادرست است و به نظر نمی‌رسد قرآن برای حکومتداری فروفرستاده شده باشد. چنانکه کتاب‌ها و اظهارنظرهای برخی دانشمندان اسلامشناس حوزه همچون سید رضا زنجانی و بویژه آخوند خراسانی این موضوع را یاداور شده‌اند.

۳- درس‌گیری:

تغییرات اساسی در زندگی بشر و افکار و اندیشه‌های وی از یکسو، و نامأنوس بودنِ محتوای قرآن برای بشرِ امروزی از سوی دیگر، موجب پدید آمدنِ سطحِ دیگری از مسئولیّت‌پذیری و دغدغه‌مندی در مواجهه با قرآن شده است: درس گرفتن از آن، و بسنده کردن به همین!

لازمۀ این کار، مرور دقیق قرآن با بهره‌گیری از دانش متن و متن‌پژوهی است. او (او چه کسی است که شایستگی انجام این کار مهم را دارد؟ به نظر نگارنده همه مسلمانان و قرآن دوستان طبق دستور العملی که در آفتهای کارامدی قرآن آورده‌ام، می‌توانند قرآن را کارآمد کنند؛ یعنی زمانی که همه مسلمانان، از آغاز زندگی تا مرگ، هرروزه یکی دو صفحه قرآن را با دقت بخوانند. در این صورت نیازی هم به مفسرینی که دیگران را به انحراف می کشانند، حس نخواهد شد.) باید با دقت بر واقعیات عصر نزول، و نوع زندگی مردم آن زمان، و اندیشه و آمال‌شان واقف شده و ارتباط تنگاتنگِ آیات نازل‌شده به آن ظرف را لمس کند و سپس «روح و نکاتِ» آیات مربوطه را از کمّ‌وکیف ورودِ قرآن به مسئله، استخراج کند و در زندگیِ امروزش تأثیر دهد.

این پیشنهادها را نگارنده تا اندازه توان خود انجام داده‌ام؛ ولی در این عصر، در میان عربها و ایرانیان، تنها مهندس عبدالدّائم الکحیل سوری را می‌شناسم و احتمال می‌دهم چند نفر دیگر وجود داتشه باشند که برای فهم قرآن زحمت کشیده اند؛ ولی این شمار کم از پژوهشگران، نمی‌توانند همگانی شدن فهم قرآن در میان مسلمانان را فراهم آورند.

نگارنده پیرامون بسیاری از نکته‌هایی که مفسران قرآن، مردم و قرآن پژوهان را به انحراف کشانده اند، مقاله نوشته و روشنگری کرده‌ام؛ ولی زحمت بکشید و یک نفر دیگر را از میان مفسران و قرآن پژوهان معاصر، معرفی کنید که این‌گونه عمل کرده باشد.

هنگامی که مترجمین و برخی مفسرین معاصر در قرآن تدبر نمی‌کنند، و فهم و نظر مفسری که چندین قرن پیش می زیسته را به خورد مردم و بخصوص جوانان امروز می‌دهند، می‌خواهید جوانان به چه کسی اعتماد کنند؟ هرچه بگندد نمک می‌زنند وای به وقتی که بگندد نمک!!

برای مثال، خداوند موضوع آینده نگری (که موضوعی مدرن و لازمه زندگی است.) را با چند آیه کوتاه بیان کرده، ولی یکی دو مفسر، چند قرن پیش آیه را به گونه‌ای نادرست و ضد مفاهیم قرآنی، و مقام والای انسانی تفسیر کرده‌اند؛ و مفسرین و مترجمین معاصر، همان فهم نادرست آنان را به خورد جوان امروزی می‌دهند، (نمونه‌ها بسیار است.) چگونه می‌خواهید پاسخ سوم را توجیه کنید؟

۴- وحی‌شناسی:

مهم‌ترین پرسشی که در اذهان آزاد، هنگام مواجهه با کتب آسمانی و موضوع نبوت پیش می‌آید این است که مگر خدا با بشر سخن گفته؟! قرآن، پاسخِ آری می‌دهد و خود را کتاب خدا معرفی می‌کند! بنابراین مطالعۀ قرآن برای نو شدنِ تلکسی است که گویند از سوی خدا برای بشر مخابره شده است. این بررسی برای ما که در زمان آورندۀ قرآن نیستیم بسی سخت‌تر است زیرا محمّد (ص) را نمی‌بینیم (و بخشی از ابزارِ تست فراهم نیست) و فقط با متن کتابی روبروییم که گفته می‌شود پدیدآورنده‌اش خدا و ناشرش محمد است. این احتمال با این‌که در ظاهر کم‌سطح‌ترین انتظار و تکلیف را تداعی می‌کند امّا چه‌بسا در باطن بیشترین درگیری را در فردِ دغدغه‌مند پدید آورَد چه؛ بزرگترین دغدغۀ متفکرانْ همین پی‌بردن به سخن گفتن یا نگفتنِ خدا با بشر است. و نیز در این نگاه است که "متن/کتاب" با خواننده‌ای حقیقت‌جو و غیرمتعبد روبروست و در نتیجه باید برای اثبات خود از عهدۀ نقد محتوایی او برآید و اگر نتواند با توسل به انحاء ظرفیت‌ها (تفسیر فرهنگی ، بازاندیشی و...) دلِ این خوانندۀ مستعد را جذب کند انگیزه برای وحیانی شمردنش در نزد وی از دست می‌رود.

در مورد پاسخ چهارم، شما و خواننده را به مقاله شرحی بر هدیً للمقین ارجاع می‌دهم. در این مقاله آمده است «اگر رجوع کننده به قرآن با ذهنی خالی از پیشداوریها و با نیت خالص به نزد قرآن رود، خود متوجه می‌شود که خدا با او سخن می‌گوید و چه نیکو هم سخن می‌گوید؛ ولی اگر برای ایرادگیری از قرآن به سویش رود، قرآن او را گمراه می‌کند! و این اطرافیان قرآن هستند که قرآن را برای خواننده اش سخت جلوه می‌دهند؛ وگرنه قرآن کریم بسیار همه فهم است؛ و خواننده‌ای که آن را همواره می‌خواند، و قرآن را از خود جدا نمی‌کند، همه آنچه را که در پی نوشته‌اید (تا مگر...)، و بیش از آن را به خوبی درک و لمس می‌کند.

پس ما به مطالعۀ قرآن و بررسی انتساب آن به خدای جهان می‌پردازیم:

تا مگر از این راه، دعوت، نو شود.

تا مگر از این راه، ببینیم آیا خدا! روزی روزگاری در ۱۴۰۰ سال پیش، در گوشه‌ای از جهان، بر تنۀ درختِ مکه، آیا از خود یادگاری به جا گذاشته!

تا مگر از این راه، نشانی از خودِ او هم بگیریم. پایان مقاله استاد ترکاشوند.

***

خواننده گرامی!

برای آگاهی از پاسخی کلی به مقاله و اظهارنظرهای نویسنده آن، در آغاز، آفتهای کارامدی قرآن را مطالعه کنید. سپس نگاهی به پژوهشهایی بیندازید که لینکهای آن‌ها در زیر آمده است؛ پس از آن چند مقاله را انتخاب کرده و مطالعه کنید، تا به نادرستی نظرهای دوست گرامی ام آقای امیرحسین ترکاشوند پیرامون قرآن و مخاطبانش پی ببرید.

58 مقاله زیر، تنها بخشی از مقاله های قرآنی نگارنده است که در ارتباط مستقیم با این نوشته قرار دارند؛ وگرنه شمار مقاله هایی که به مسائل کیهانشناسی، انسانشناسی، و اجتماعی روز میپردازند، و پیشرفتهای علمی معاصر را رد یا تأیید می‌کنند، بسیار بیش از اینهاست؛ که می‌توانید فهرست کلی آن‌ها را در لینک https://www.academia.edu/115157400 ببینید:

• آفتهای کارامدی قرآن (افلایتدبّرون القرآن؟): https://www.academia.edu/7361057

• فهم قرآن: https://www.academia.edu/12480746

• قرآن، کتاب اندیشه: https://www.academia.edu/9095299

• سگانه شناخت قرآن: https://www.academia.edu/7360901

• طرح بنیاد کشف قرآن: https://www.academia.edu/6852456

• گونه های دیالکتیک قرآنی: https://www.academia.edu/9893933

• اصل ترجمه ناپذیری قرآن: https://www.academia.edu/86590095

• بازنگری آیه نسخ در قرآن: https://www.academia.edu/31735114

• قرآن حقیقی و قرآن موهومی: https://www.academia.edu/86113786

• تابوهای مفسران شیعی قرآن: https://www.academia.edu/85819089

• نقدی بر تفکر قرآن به مثابه گفتار: https://www.academia.edu/6794858

• عوامل انحراف در فهم آیات قرآن: https://www.academia.edu/12682012

• تفسیرهای قرآن! خدمت یا خیانت: https://www.academia.edu/121794883

• خصر پیامبر، نماد روح حاکم بر قرآن:https://www.academia.edu/85876304

• بیانیّه ای بر رد قرآن به مثابه خوابنامه: https://www.academia.edu/26307371

• پیشرفت دانش و تکنولوژی و تأیید معجزات قرآن: https://www.academia.edu/101486334

• کورش بزرگ و هماوردی دیگر از قرآن سترگ: https://www.academia.edu/29415360

• ظرافتها و دقایق آفرینش کیهان در قرآن: https://www.academia.edu/46793933

• کاهش جوّ زمین در دیدگاه قرآن و دانش: https://www.academia.edu/12162075

• معجزه ریاضی فیزیک دیگری از قرآن: https://www.academia.edu/6794860

• مدلهای ریاضی به کار رفته در قرآن: https://www.academia.edu/84983975

• چرایی سیل نوح و سازه کشتی نوح: https://www.academia.edu/45764405

• شرحی بر عبارت «یا اخت هارون»: https://www.academia.edu/39767293

• معجزه نجات بدن فرعون در قرآن: https://www.academia.edu/43169385

• تأیید علمی اعجاز دیگری از قرآن: https://www.academia.edu/81978416

• قرآن و ژنتیک، معجزه ای از قرآن: https://www.academia.edu/8327057

• بعوضه، پشه سرکه، دروسوفیلا: https://www.academia.edu/67927343

• نزول آهن، معجزه ای از قرآن: https://www.academia.edu/104367174

• همه چیز درباره پادماده کیهانی: https://www.academia.edu/11943555

• دی. ان. آ و کلونینگ در قرآن: https://www.academia.edu/12408556

• تأیید علمی منشأ حیات در قرآن: https://www.academia.edu/7503918

• آزادی و دموکراسی در قرآن: https://www.academia.edu/9260575

• طیف کامل نور در قرآن: https://www.academia.edu/22103348

• موریس بوکای و قرآن: https://www.academia.edu/34252884

• وصف سیستم در قرآن: https://www.academia.edu/62363436

• آذان الانعام یا ژنها: https://www.academia.edu/7503159

• رانت خواری در قرآن: https://www.academia.edu/26841555

• ازدواج سفید در قرآن: https://www.academia.edu/8764822

• فیلمنگاری قرآنی: https://www.academia.edu/12364956

• نجوی در قرآن: https://www.academia.edu/13069861

• شرحی بر عبارت «هدیً للمتّقین»: https://www.academia.edu/43299976

• شرحی بر: والنّجم و الشّجر یسجدان: https://www.academia.edu/44964619

• شرحی بر: ماخلقت الجن و الانس الّا لیعبدون: https://www.academia.edu/37440153

• دحوالارض و ایجاد شبهه پیرامون آیات قرآن کریم: https://www.academia.edu/36673556

• مفهوم برخی برواژگان ویژه قرآن کریم: https://www.academia.edu/100270583

• بررسی کاربرد واژگان رحمت و برکت: https://www.academia.edu/97814234

• کرام الکاتبین (گرامی نویسندگان): https://www.academia.edu/45148542

• معنا و مفهوم «لا اکراه فی الدین»: https://www.academia.edu/42919204

• بررسی کلیدواژه «بشر» در قرآن: https://www.academia.edu/28646528

• دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم: https://www.academia.edu/10031889

• چهارپایان ویژه قرآنی یا کروموزومها: https://www.academia.edu/12408571

• انّ الانسان لیطغی ان رآه استغنی: https://www.academia.edu/105346782

• آزمونهای علمی و عقیدتی «آدم»: https://www.academia.edu/45050385

• ویژگیهای ذاتی انسان در قرآن: https://www.academia.edu/118703551

• فیزیولوژی انسانی یا دلشناسی: https://www.academia.edu/7503898

• فلسفه آفرینش و هبوط انسان: https://www.academia.edu/50766034

• فلسفه زندگی از دیدگاه قرآن: https://www.academia.edu/46896237

• آینده نگری در قرآن: https://www.academia.edu/43935923

  مرداد 1403- احمد شمّاع زاده