کرام الکاتبین (گرامی نویسندگان)

کرام الکاتبین (گرامی نویسندگان)

احمد شمّاع زاده

«کرام الکاتبین» کیستند و یا چیستند؟ آیا میتوان گفت آنها فرشته اند؟

از آنجا که انسانهای خداباور هر چه را که نمیشناسند ولی به آن‌ها باور دارند، اگر خوب باشد به فرشتگان، و اگر بد باشد به شیطان نسبت میدهند، کرام الکاتبین را نیز دو فرشته میدانند؛ ولی نه در آیاتی که عنوان کرام الکاتبین در میان آنها آمده، و نه در آیات دیگری که بدون ذکر کرام الکاتبین به آنها اشاره شده، و نه در کلام امام علی (ع) در دعای کمیل، هیچ اشاره‌ای که نشان دهد کرام الکاتبین «فرشته» اند، وجود ندارد:

یک- عنوان کرام الکاتبین در قرآن کریم، سوره انفطار:

و انّ علیکم لحافظین (10) کراماً کاتبین (11) یعلمون ما تفعلون (12)

ترجمه: همانا که بر شما نگاهبانانی است. گرامی نویسندگانی. میدانند آنچه را که به انجام میرسانید.

دو- عنوان کرام الکاتبین در فرازی از دعای کمیل بن زیاد:

و کل سیئة امرت باثباتهاالکرام الکاتبین الذین وکّلتهم بحفظ ما یکون منِّی و جعلتهم شهوداً علیّ مع جوارحی و کنت انت الرّقیب علیّ من ورائهم و الشّاهد لما خفی عنهم و برحمتک اخفیته و بفضلک سترته.

ترجمه: و هر گناهی که به کرام الکاتبین دستور داده‌ای به ثبت و ضبط آن؛ کسانی که موظفشان کرده‌ای به نگهداری آنچه که از من سر میزند؛ و قرارشان داده ای گواهانی بر من همراه با اعضا و جوارح بدنم؛ و خودت از پشت آنها، نظاره‌گر من هستی؛ و گواهی هستی به آنچه که از آن‌ها پنهان مانده، و به رحمتت آن‌ را پنهان داشته‌ای و به فضل خودت آن را پوشانده ای.

سه- آیاتی که بدون ذکر کرام الکاتبین به آن‌ها اشاره دارند:

سوره ق: إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ «17»

آنگاه دریافت میکنند دو دریافت‌کننده (و ثبت کننده) که از راست و از چپ، همنشین (تو) هستند.

ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ «18»

(کسی) سخنى را به زبان نمى‌آورد، مگر آنکه در نزدش نگهبانی حاضر و آماده (ثبت) است.

سوره یونس:

وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ مَکْرٌ فِی آیاتِنا قُلِ اللَّهُ أَسْرَعُ مَکْراً إِنَّ رُسُلَنا یَکْتُبُونَ ما تَمْکُرُونَ«21»

و هرگاه پس از رنجى که به مردم رسیده، رحمتى به آنان بچشانیم، (به جاى سپاسگزاری،) آنگاه در آیات ما نیرنگ کنند. بگو خداوند سریعترین نیرنگ کننده است. همانا فرستادگان ما آنچه را که نیرنگ کنید، مى‌نویسند.

سوره زخرف:

أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلى‌ وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ «80»

یا اینکه گمان می‌کنند ما رازشان و سخنان درگوشی آنان را نمی‌شنویم؟ البته (می‌شنویم) و فرستادگان ما نزد آنان (رازها و گفتارشان را) می‌نویسند.

دلیلی دیگر: اهل تسنن و برخی از شیعیان به پیروی از رسول اکرم (ص) نماز خود را با گفتن این سلام به کرام الکاتبین، در ابتدا به سمت شانه راست و سپس به سمت شانه چپ، به پایان میبرند: السلام علیکم و رحمة الله

از آنجا که فرشتگان همواره سلام و صلوات میفرستند و تهلیل و تسبیح میگویند، و هیچ‌گاه از کار افتاده یا مریض نمیشوند، و هنوز دیده نشده که در متنی به آن‌ها سلام گفته شود، گفتن سلام بر آن‌ها بی‌معنی است؛ و دلیلی است بر فرشته نبودن آنها.

گفتنی است یکی از دلایلی که مسلمانان کرام الکاتبین را فرشته میخوانند، حدیثهایی است که راست یا به دروغ در این زمینه وارد شده است. مثلاً کسی در زمان امام صادق (ع) از کیفیت آنان پرسیده و امام نیز چون باید به اندازه فهم و درک مردم آن زمان مطلبی را بگوید که برایشان قابل فهم باشد، به آنها عنوان فرشته داده اند.

وظایف و کارکردهای «کرام الکاتبین»

با توجه به اینکه کرام الکاتبین فرشته نیستند، خوب است کارکرد آن‌ها را تحلیل کنیم تا برای اولین بار شناخت درستی از کارکرد آن‌ها نیز داشته باشیم و خداوند آفریننده ما و آنها را بهتر بشناسیم:

بازخوانی سه آیه سوره انفطار:

انّ علیکم لحافظین نگهبان یا نگاهدار کردار آدمیان هستند. آنان کارهای ما را گرته یا کپی‌برداری، و گاهی فیلمبرداری میکنند و پس از تحلیل محتوی، برای مواقع لزوم بایگانی میکنند.

کراماً کاتبین گزارش نویس هم هستند و با توجه به اصل الاعمال بالنّیِّات، باید نیت خوانی کنند (کارکردی شایسته تر و کاراتر از دروغ سنجهای دست ساز بشر)، زیرا بخشهای تصویربرداری و فیلمبرداری نمیتوانند نیت و منظور مردم را که در مغز آنان گذشته و شکل گرفته را به تصویر دراورند. پس کرام الکاتببن باید بدانند کاری که انجام گرفته، با چه نیّتی بوده، تا پس از آن گزارش خود را تکمیل کنند. ممکن است کاری در ظاهر خوب نبوده، ولی نیتی نیک پشت آن قرارداشته؛ و بالعکس. بنابراین، با توجه به نیتی که عامل داشته، و موقعیتی که در آن قرار گرفته بوده ( که در کیفیت عمل بسیار مهمند،) به تحلیل محتوای فعل انجام گرفته میپردازند.

یعلمون ما تفعلون: همان‌گونه که در چند مقاله و از جمله در «دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم» یاداور شده‌ام، واژه نگاری قرآن کریم بسیار دقیق و گزیده است و نباید در ترجمه هایمان نسبت به کلام خداوند سهل انگاری کنیم و بی توجهی نشان دهیم.

چرا خداوند نگفته یعلمون ما تعملون؟ به این دلیل که عمل تنها با اعضای بدن انجام می‌شود ولی واژه فعل، گویای آن است که کرام الکاتبین تنها کارهای عملی شما را در نظرنمیگیرند، بلکه اندیشه و نیت شما را و موقعیتی که در هنگام انجام عمل در آن قرار داشته اید، نیز در نظر میگیرند، تا کارشان بی‌نقص و کامل باشد.

به همین دلیل است که چون خداوند کار عملی یا دستی انجام نمیدهد هیچ‌گاه واژه عمل را برای خود به کار نبرده؛ بلکه با واژه فعل خود را معرّفی میکند: فعّال لما یرید، یفعل ما یشاء و… متکلّمان نیز برای خداوند واژه عمل الهی را به کار نبرده اند؛ بلکه گفته اند: فعل الهی

سی ام بهمن نودونه

احمد شمّاع زاده