کیهان! کامپیوتری کلان و فراگیر The Universe! a Giant & Pervasive Computer

کیهان! کامپیوتری کلان و فراگیر

The Universe! a Giant & Pervasive Computer!

(کامپیوتر الهی)

احمد شمّاع زاده

فهرست مطالب:

مقاله‌ای در زمینه فنّاوری کلان اطلاعات

بررسی کامپیوتر الهی با توجه به ویژگیهای کامپیوترهای انسانی

پیشگفتار

بررسی موضوع با استناد به آیات قرآن کریم

یک- خداوند مدیر، مدبّر، و پردازشگر کیهان

دو- خداوند بصیر (بسیارتیزبین)

سه- خداوند روزی رسان

چهار- خداوند آماردار، محاسبه گر (کامپیوت کننده)

پنج- کارکردهای کامپیوتر الهی در زمینه ضبط صدا و تصویر

شش- ویژگیهای منحصر به فرد کامپیوتر الهی

هفت- «کتاب مبین» با «قرآن کریم» برابر است.

هشت- مینی کامپیوترها

نه- مینی کامپیوتر کرام الکاتبین (گرامی نویسندگان)

مقاله‌ای در زمینه فنّاوری کلان اطلاعات:

سث الّوید (Seth Lloyd) فیزیکدان انستیتو فنّاوری ماساچوست کمبریج، میزان اطلاعاتی که می‌تواند در جهان هستی ذخیره شود و نیز شمار محاسباتی را که از مهبانگ تاکنون رخ داده، برآورد کرده است.

الوید به هر فرایند و یا هر تغییری که در کیهان روی میدهد، به عنوان نوعی محاسبه نگاه میکند. یک راه برای انجام این کار این است که ذره به ذره جهان هستی را همانند اجزای یک کامپیوتر فرضی تصور کنیم.

برای شبیه سازی کیهان با همه اجزای آن، از آغاز تاکنون، باید کامپیوتری داشته باشیم که حاوی 10⁹⁰ بیت باشد تا بتواند 10¹²⁰ محاسبه را انجام دهد. اما متأسفانه تنها حدود 10⁸⁰ ذره بنیادی در کیهان وجود دارد. همان‌گونه که از زمان نیوتن به بعد برای نشان دادن نمونه ای از سیستمهای پیشرفته و دقیق، ساعت را مثال میآوردند، امروزه نیز دانشمندان مایلند هر چیزی را با کامپیوتر مقایسه کنند.

گاهی اوقات از دی. آن. آ. به عنوان سیستمی دیجیتال نام میبرند. مغز انسان، شعور و حتّا خود حیات، به عقیده برخی زیست شناسان مواردی هستند که در آن‌ها محاسبه صورت میگیرد. اما آیا به نظر شما الوید که جهان هستی را به کامپیوتر تشبیه می‌کند، پا را از حد خود فراتر گذاشته است؟ شاید. اما باید بدانید که الوید به عنوان یکی از متفکرین معاصر، بویژه در نظریه اطلاعات از شهرت به سزایی برخوردار است. دو سال پیش وی محدودیتهای فیزیکی محاسبات، یعنی محدودیتهایی که قوانین فیزیک در کامپیوترهای کوچک همانند لپتاپها با آن روبه رو هستند را به دست آورده بود. وی هم‌اکنون همان محاسبات را برای کامپیوتری به عظمت جهان هستی انجام میدهد.

مفهوم فیزیک به عنوان یک فرایند محاسباتی به وسیله فیزیکدان آمریکایی به نام جان آرچیبالد ویلر (John Archibald Wheeler) بدین‌گونه توصیف میشود:

«هر محاسبه در یک بیت انجام میگیرد». استفان ولفرام (Stephen Wolfram) در کتاب جدید خود به نام «دانشی از گونه‌ای دیگر» می‌گوید: همه حقایق هستی از گونه‌ای الگوریتم که شبیه یک برنامه کامپویتری است و در تمام واحدهای سازنده فضا و ماده تعبیه شده است، پیروی میکنند.

ما معمولاً برای حل یک مسأله و گشودن راز یک معمّا از محاسبه استفاده میکنیم. اما پرسش اینجاست که در مورد جهان هستی مسأله ای که باید حل شود کدام است و شما به دنبال پاسخ چه پرسشی هستید؟ اگر میان فرایندهای فیزیکی و دانش داده ها پلی برقرار کنیم، خواهیم دید معمایی که باید حل شود رویدادهایی است که در مقیاس کوانتمی صورت میگیرد. هر ذره بنیادی در حالتهای کوانتمی مختلف یک عدد معین دارد که برایش قابل دسترسی است. اگر یک ذره از حالتی کوانتمی به حالت کوانتمی دیگری تبدیل شود، این عمل همانند آن است که در یک کامپیوتر مثلاً از حالت یک به حالت صفر برود.

الوید در این مورد میگوید: «اگر کسی به جهان هستی به عنوان یک کامپیوتر نگاه کند، خواهد دید اغلب عملیات بنیادی در این محاسبه، توسط پروتونها، نوترونها، الکترونها و فوتونها که از جایی به جایی دیگر منتقل میشوند، و بر اساس قوانین بنیادی فیزیک با یکدیگر برهمکنش دارند، صورت میگیرد.» از همه این‌ها گذشته، موضوع محاسبه در کیهان چیست؟

الوید میگوید: «تکامل دینامیک خود کیهان.» هرگاه که محاسبات انجام شد، حقیقت عیان میشود. وی حداکثر شمار محاسبات منظّمی که در کیهان صورت گرفته را با محاسبه انرژی کل آن، به وسیله فرمول E= mc² آینشتین به دست آورده است.

انرژی هر سیستم فیزیکی، معین میکند که آن سیستم چگونه میتواند از یک حالت کوانتمی به حالت کوانتمی دیگری برود. به عبارتی بهتر، این سیستم با چه سرعتی میتواند محاسبه را انجام دهد.

این بود بازنویسی متن مقاله فیلیپ بال، زیر عنوان جهان؛ کامپیوتری غول آسا، ترجمه سلیمان فرهادیان در روزنامه شرق سال 1380 یا 1381.

متأسفانه درباره تاریخ انتشار مقاله، بیش از این چیزی در دسترس نیست؛ زیرا شانزده سال پیش، به هنگام بریدن متن مقاله از روزنامه، تاریخ انتشار روزنامه یادداشت نشده و از روی نکته ای احتمال می‌دهم مربوط به یکی از این دو سال باشد. لینک زیر نیز در بردارنده مفاهیمی است که آقای فرهادیان از مقاله فیلیپ بال ترجمه کرده است؛ ولی تهیه کننده جوان این مقاله، تنها چند سال پیش آن را تهیه کرده و به قدمت مقاله بال نیست:

Is the Universe a Giant Computer?: https://www.academia.edu/101818979

بررسی کامپیوتر «الهی» با توجه به ویژگیهای کامپیوترهای «انسانی»

پیشگفتار:

با بررسی برخی آیات قرآن کریم، درخواهیم یافت که قرآن کریم نیز نظری شببه ولی بسیار کاملتر از آنچه که سث الّوید بیان کرد، دارد. یعنی ما در کیهانی زندگی می‌کنیم که همه کارهای ما و دیگرجانداران و نیز حرکت و شمار گیاهان و اجسام بی‌جان (جمادات) و ذرات بنیادی و غیربنیادی، انرژیها، پادمادگان، پرتوها، و به طور کلی هرآنچه که کیهان را شکل داده است، در هر لحظه در آن ثبت و ضبط (کامپیوت) شده؛ و زیر نظر مستقیم دیدگان تیزبین (بصیر) خداوند قرار دارند. یعنی کارکرد کیهان دقیقاً همان کارکرد کامپیوتر است؛ کلان کامپیوتری که مادر کامپیوترهاست؛ و مزایایی دارد که کامپوترهای دست ساز بشر هرگز نخواهند داشت.

از سوی دیگر، همان‌گونه که ما با PC یا Personal Computer خود به شبکه پهناور جهانی یا World Wide Web وصل می‌شویم، خداوند هستی بخش، از لحظه مهبانگ همواره و پیوسته به شبکه پهناور کیهانی (Cosmic Wide Web) که خود از آن به عنوان «کتاب» یاد می‌کند، متصّل و آنلاین بوده وهست و خواهدبود؛ و همه فعل و انفعالها یا کنش واکنشهای همه آفریدگان خود را در این کتاب، زیر نظر داشته و دارد. هر ستاره ای که زاده شود، هر گیاهی که سر از خاک بیرون آورد، در کتاب خداوند ثبت و ضبط می شود.

هرجا و هرگاه آفریدگانش شاد شوند، هرجا خللی ایجادشود، هرگاه کسی او را بخواند، و هرجا و هرگاه ستمی از سوی آفریدگانش به دیگر بندگانش برسد، هرگاه کژی و کاستی یا کوچکترین سهو و لغزشی از سوی کارگزارانش (فرشتگان) و بهترین بندگانش سربزند، و یا از سوی برگزیدگان و مقرّبان درگاهش درخواستی صورت گیرد، نظرش بیشتر معطوف به آن حالت و موقعیت می‌شود.

روشنگری: هرگاه چیزهایی گرداوری و ثبت شوند، کتاب‌ نامیده می‌شود. کار کامپیوتر نیز همین است، پس: ما در یک کامپیوتر (حسابگر یا ثبّات) کلان و فراگیر به نام «کیهان» زندگی می‌کنیم.

بررسی موضوع با استناد به آیات قرآن کریم:

یک- خداوند مدیر (اداره کننده)، مدبّر (تدبیرکننده کارها)، و پردازشگر کیهان

از آیات زیر چنین برمی آید که خداوند کیهان را به عنوان یک کامپیوتر، و زیر نظر مستقیم خود، تدبیر و مدیریت میکند:

و عنده مفاتح الغیب لایعلمها الا هو و یعلم ما فی البرّ و البحر و ما تسقط من ورقه الا یعلمها و لا حبّة فی ظلمات الارض و لارطب و لایابس الّا فی کتاب مبین- انعام: 59

ترجمه: و نزد اوست کلیدها(بخوانید پسوردها یا رمزهای ورود)ی عالم غیب یا جهان ناپیدا (بخوانید کامپیوتر ویژه الهی) که کسی جز او بر آن‌ (کامپیوتر ویژه) آگاهی ندارد (حتا کارگزارانش که فرشتگان باشند.). و اوست که آگاه است به آنچه در خشکی و دریا(ها و اقیانوسها)ست؛ و نمی افتد برگ درختی مگر آنکه او به آن آگاه است و نیست دانه ای در تاریکیهای زمین، و نه تروخشکی مگر آنکه (همگی) در کتابی (کامپیوتری) آشکارساز ثبت و ضبط می‌شود.

یمحواالله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب- رعد: 39

ترجمه: خداوند محو (دلیت) می‌کند؛ و ثبت (سیو) می‌کند؛ آنچه را که بخواهد؛ و نزد اوست کتاب مادر (کامپیوتر مادر)!

روشنگری: چون خداوند تنها در این آیه و در آیه پیشین، واژه عنده (نزد اوست) را به کار برده، به احتمال زیاد، کتاب مادر همان عالم غیب است که رمزهای ورود آن، تنها در نزد خداوند است. بنابراین، خداوند دو گونه کلان کامپیوتر دارد. یکی ویژه خود اوست و مربوط است به جهان ناپیدا یا عالم غیب که رازها و اسرار مگوی خداوند در آن قرار گرفته، و پسوردهایش تنها نزد خود اوست؛ زیر عنوان امّ الکتاب یا کامپیوتر مادر، و کلان کامپیوتر دیگری که توان آشکارسازی دارد؛ زیر عنوان کتاب مبین.

از آن روی خداوند کتابٍ مبینٍ (کامپیوتری آشکارساز) را به کار برده؛ تا بگوید این کامپیوتر نه تنها محاسبه گر است، بلکه قابلیت آشکارسازی برای بندگان خدا را نیز دارد و به هنگام لزوم و بویژه دوره رستاخیز، کارهای کرده و ناکرده آدمیان را با همین کامپیوتر به آن‌ها می نمایاند.

پرسش: چگونه خداوند کارهای ناکرده کسی را به او می نمایاند؟

یکی از ویژگیهای کامپیوتر آشکارساز، همچون کامپیوترهای انسانی، این است که هرگاه کاری را که باید انجام بدهی به انجام نرسانی، ارور می‌دهد که خطایی صورت گرفته! اگر به ارور توجه و آن را اصلاح کردی که کردی، وگرنه نتیجه ارور شما را یا در این جهان، یا در جهان آخرت، به شما می نمایاند.

و ما من غائبه فی السّماء و الارض الا فی کتاب مبین- نمل: 75

ترجمه: و نیست ناپیدایی در آسمان و زمین مگر در کتابی آشکار ساز (ثبت) است.

أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ ۗ إِنَّ ذَٰلِکَ فِی کِتَابٍ ۚ إِنَّ ذَٰلِکَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرٌ- حج: 70

ترجمه: (ای رسول گرامی!) آیا نمیدانی که خداوند می‌داند آنچه را که در آسمان و زمین است؟ همانا آن در کتابی (ثبت و ضبط شده) است. این کار بر خداوند شدنی است.

دو- خداوند بصیر (بسیارتیزبین)

خداوند کریم در دو آیه زیر، به دانشمندان اعصار و قرون می‌فرماید که من به ذره های بنیادی که خود در آغاز آفرینش آفریده‌ام و از ذره های قابل تصور همگان بسیار بسیار کوچکترند و تنها دانشمندان فیزیک به آن‌ها آگاهی خواهند یافت، و نیز به ملکولها که از ذره ها تشکیل شده‌اند و شیمیدانها به آن‌ها آگاهی خواهند یافت، آگاهم و آن‌ها را از قلم نینداخته، بلکه شمار آن‌ها را در کامپیوتر خود ذخیره سازی کرده ام:

و ما یعزب عن ربّک من مثقال ذرّة فی الارض و لا فی السماء و لا اصغر من ذلک و لا اکبر الّا فی کتاب مبین- یونس: 61

ترجمه: و پنهان نمی‌ماند از (نگاه تیزبین) پروردگارت ذره بسیار ناچیزی، نه در زمین و نه در آسمان و نه کوچکتر از آن و نه بزرگتر از آن، مگر آنکه در کتابی آشکارساز (ثبت) است.

لایعزب عنه مثقال ذرّة فی السّموات و لا فی الارض و لا اصغر من ذلک و لا اکبر الّا فی کتاب مبین- سبأ: 3

ترجمه: پنهان نمی ماند از (نگاه تیزبین) او (پروردگار) ذرّه بسیار ناچیزی در آسمانها و نه در زمین و نه کوچکتر از آن و نه بزرگ‌تر از آن، مگر آنکه در کتابی آشکارساز (ثبت) است.

سه- خداوند روزی رسان

وما من دابّه فی الارض الّا علی الله رزقها و یعلم مستقرّها و مستودعها کل فی کتاب مبین- هود:6

هیچ جنبنده ای نیست در زمین مگر آنکه روزی او بر خداوند است و خداوند می‌داند جای همیشگی (لانه، آشیانه، زیستگاه) و جای موقت او را و همه این‌ها در کتابی آشکارساز (ثبت) است.

چهار- خداوند آمار دار، محاسبه گر (کامپیوت کننده)

خداوند، تغییر و تحول در کیهان و اجزای آن، و بویژه کردار مردمان را محاسبه و ثبت می‌کند و همواره به روز (Up date) است:

إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَىٰ وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ ۚ وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ- یس: 12

ترجمه: همانا ما مردگان را زنده می‌کنیم و می نویسیم (ثبت می‌کنیم) آنچه را که پیشتر انجام داده‌اند؛ و هرآنچه از آنان برجای مانده است؛ و هر چیزی را در رهنمایی آشکارساز (کامپیوتری) شمارش (کامپیوت) کرده ایم.

وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ کِتَابًا- نبأ: 29

و هر چیزی را شمارش و ثبت کرده‌ایم.

یَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَىٰ کُلَّ شَیْءٍ عَدَدًا- جن: 28

(خداوند) می‌داند که آنان (پیامبران) پیامهای پروردگارشان را به درستی رسانده اند و خداوند بر آنچه نزد آنان هست، احاطه و آگاهی دارد و شمارش می‌کند هر چیزی را با شماره ای (کدی).

إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمَٰنِ عَبْدًا لَقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا- مریم: 93 و94

هرکه در آسمانها و زمین (کیهان) است، ناگزیر نزد خداوند رحمن (به عنوان) بنده ای درآید؛ و به درستی همه را آمار گیرد و شمارش کند، شمارش کردنی.

پنج- کارکردهای کامپیوتر آشکارساز در زمینه ضبط صدا و تصویر

کامپیوتر الهی نیز مانند کامپیوترهای دست ساز بشر، گفتار و کردار آفریدگان را ثبت و ضبط (سیو) میکند و در مواقع لزوم از جمله در روز رستاخیز (یوم تبلی السرائر)، آن‌ها را پخش می‌کند:

و وضع الکتاب فتری المجرمین مشفقین مما فیه و یقولون یاویلنا مالهذاالکتاب لایغادر صغیرة و لا کبیرة الّا احصاها و وجدوا ما عملوا حاضراً ولا یظلم ربّک احداً (کهف: 49)

ترجمه: و کتاب گذاشته می‌شود. (بخوانید فولدر کامپیوتر آشکارساز که کردار آدمیان را ضبط کرده). پس می‌بینی مجرمان را ترسان از وضعیتی که در آن قرار دارند؛ و می‌گویند وای بر ما! وه که چه کتابی است این! هیچ کوچک و بزرگ و کم و بیشی را فروگذار نکرده، مگر که برشمرده و آمار آن را گرفته است! و آنچه را که (در دنیا) انجام داده‌اند، جلو چشمشان به نمایش در آمده است؛ و (چون همه چیز با مدرک صوتی و تصویری است،) پروردگارت به هیچ‌کس ستم روا نمی‌دارد.

یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا ۚ أَحْصَاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ ۚ وَاللَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ- مجادله: 6

روزی که خداوند برانگیزد همگی آن‌ها را. پس آنچه را که انجام داده‌اند آگاهشان می‌سازد. خداوند کردار آن‌ها را آمار گرفته و ثبت کرده، (هرچند) آنان کردار خویش را فراموش کرده‌اند! خداوند گواهی است بر هر چیزی (با سند و مدرک).

ولله السّموات والارض و یوم تقوم السّاعه یومئذ یخسرالمبطلون (27) و تری کل امة جاثیة کل امة تدعی الی کتاب‌ها الیوم تجزون ماکنتم تعملون (28) هذا کتابنا ینطق بالحق انّا کنّا نستنسخ ما کنتم تعملون (جاثیه: 29)

ترجمه: و مالکیت آسمانها و زمین (کیهان) از آن خداوند است و روزی که رستاخیز برپاشود، باطلگرایان زیان می‌بینند؛ و می‌بینی هر گروهی به زانو درآمده است. هر گروهی خوانده می‌شود به سوی کتابش(که کردارهایش در آن ثبت شده است). امروز سزای کردارهای خود را می‌بینید. این کتاب ماست که گویای حق و راستی است. همانا که هرآنچه را که شما انجام می‌دادید، ما گرته برداری (کپی) کرده بودیم.

و لا نکلّف نفساً الّا وسعها و لدینا کتاب ینطق بالحق و هم لایظلمون- مؤمنون: 62

ترجمه: بر کسی سختی هموار نمی‌سازیم؛ مگر به اندازه توانش؛ و پیش ماست کتابی که گویای حق و راستی است و (در نتیجه) بر آنان ستم نمی‌رود.

وَکُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ وَکُلُّ صَغِیرٍ وَکَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ

ترجمه: و هرچه کرده‌اند، در کارنامه هایشان ثبت، و هر خردوکلانی در آنها نگارش شده است.

شش- ویژگیهای منحصر به فرد کامپیوتر الهی

افزون بر کارکردهای یاد شده که ویژگی همه کامپیوترهاست، کامپیوتر آشکارساز، ویژگیهای نیز دارد که منحصر به فردند؛ مانند به گفتار درآوردن اعضای بدن:

یوم تشهد علیهم السنتهم و ایدیهم و ارجلهم بما کانوا یعملون- نور: 24

ترجمه: روزی که زبانها و دستها و پاهایشان بر آنچه که آن‌ها کرده اند، گواهی می‌دهند.

الیوم نختم علی افواههم و تکلمنا ایدیهم و تشهد ارجلهم بما کانوا یعملون- یس: 65

ترجمه: در چنین روزی بر دهانهایشان مهر خاموشی می نهیم؛ و دستهایشان با ما سخن می‌گویند؛ و پاهایشان بر آنچه که کرده اند، گواهی می‌دهند.

و یوم یحشر اعداءالله الی النّار فهم یوزعون (19) حتی اذا ما جاءوها شهد علیهم سمعهم و ابصارهم و جلودهم بما کانوا یعملون (20) و قالوا لجلودهم لم شهدتّم علینا قالوا انطقناالله الذی انطق کل شیء و هو خلقکم اول مرّة و الیه ترجعون (21)- سوره فصلّت

ترجمه: و روزی که گسیل می‌شوند دشمنان خدا به سوی دوزخ؛ و همگی گرد آورده میشوند(19) تا هنگامی که نزد دوزخ فرارسیدند، گوشها و چشمان و پوستهایشان، به دلیل آنچه عمل می‌کرده اند، بر علیه آنان گواهی می‌دهند(20) و آنان به پوستهایشان می‌گویند چرا بر علیه ما گواهی دادید؟ و پاسخ می‌شنوند آن کسی که هر چیزی را به گویش وا می‌دارد، ما را به گویش واداشت و او شما را اولین بار آفریده و به سوی او باز می‌گردید.

فانتقمنا منهم و انّها لبامام مبین- حجر: 79

ترجمه: پس انتقام می‌گیریم از آنان و همانا (کردار آنان) در راهنمایی آشکارساز ثبت است.

هفت- «کتاب مبین» با «قرآن کریم» برابر است.

از مقایسه دو آیه زیر، به این نتیجه می‌رسیم که قرآن کریم و کتاب مبین دو روی یک سکه اند. بدین ترتیب که خداوند هرانچه را که در هستی عملی آفریده، در هستی نظری گرد آورده و آن را قرآن خوانده است. به همین دلیل قرآن کریم، منظومه هستی است.

طس تلک آیات القرآن و کتاب مبین- نمل: یک

ترجمه: طس. آن است آیه‌های قرآن، و کتابی آشکارساز

الر تلک آیات الکتاب و قرآن مبین- حجر: یک

ترجمه: الر. آن است آیه‌های کتاب (هستی)، و قرآنی آشکارساز

هشت- مینی کامپیوترها

گفتیم که خداوند به وسیله کامپوتر کلان خود، کیهان را اداره می‌کند؛ ولی این کلان کامپیوتر به کامپیوترهای کوچکتری و در جاهایی به کامپیوترهای بسیار کوچکی (مثلاً آنجا که خداوند روزی رسان، حتا در قعر دریا، کرمی ناتوان را هم بی روزی نمی‌گذارد!!) در ارتباط است و گذشته از ارتباط و رسیدگی به آنها، در صورت لزوم، داده‌های آن‌ها را نیز در بخشی از حافظه(Memory) خود بایگانی و نگهداری می‌کند.

نه- مینی کامپیوتر کرام الکاتبین (گرامی نویسندگان)

دو تا از این مینی کامپیوترهای الهی که با هر انسان بالغی برای ثبت کردار نیک و بدش همراه هستند، کرام الکاتبین عنوان گرفته اند. برای آگاهی بیشتر از کرام الکاتبین لینک زیر را ببینید:

کرام الکاتبین (گرامی نویسندگان): https://www.academia.edu/45148542

نگارش و ویرایش: شهریور 1397

ویرایش دوم: مهر 1398

ویرایش سوم: بهمن 1399

ویرایش چهارم: آبان 1400

ویرایش پنجم: اردی‌بهشت 1402

ویرایش ششم: اردی‌بهشت 1403

ویرایش هفتم: دی 1403

احمد شمّاع زاده