آیا رضاشاه دیکتاتور بود؟

آیا رضاشاه دیکتاتور بود؟

اشاره:

رضا شاه را مخالفانش با صفت دیکتاتور یاد میکنند. نویسنده در این نوشته کوتاه میخواهد بگوید هرکس را باید در شرایط زمانی و مکانی اش سنجید و پیرامون او قضاوت، و به او نسبتی منتسب کرد. وی معتقد است با توجه به شرایط داخلی و خارجی زمان به قدرت رسیدن رضا خان، اگر وی کمی کوتاهی میکرد و از شدت و حدت تصمیمها و کارهای خود میکاست، نمیتوانست ایران آن روز را به ایران پس از زمامداری خود برساند.

بخشهایی که به رنگ آبی بر متن مقاله افزوده شده است از نگارنده است.

فروردین 98- احمد شمّاع زاده

رضاشاه را اگر با عرف امروز بسنجیم، دیکتاتور بود. اما برای درک این مرد، باید به دو موضوع دقت کرد:
- شرایط جهان در آن دوره
- شرایط ایران در آن دوره

شرایط جهان:
- همدوره رضاشاه در شوروی، استالین بود که برای تثبیت قدرت خود، ۱٫۵ میلیون نفر را اعدام کرد.
- در همان دوره، در کشور ترکیه نیز ۱٫۵ ارمنی کشتار شدند.
- همزمان، در ژاپن پانصدهزار دختر از منچوری ربوده شدند.
- در دهها کشور دیگر نیز اوضاع بدتر از این بود.

با توجه به این شرایط، رضاشاه را باید یکی از دموکرات‌ترین سران حکومتهای جهان زمان خود نامید؛ که بدون کشتار مردم، و بدون قتل عام و نسل کشی به قدرت رسید!

در این زمینه: برگی از خاطرات نگارنده پیرامون رضاشاه

در دهه سی (1330) سالی برای سیزده به در با برادرم به قصرشیخ رفتیم. قصر شیخ خرابه ای بود که روزگاری شیخ خزعل، شیخ عربهای خوزستان در آن زندگی میکرد. این قصر در کنار مصب رودخانه کارون به اروند رود قرار داشت. برادر و دوستانش در آب شناکردند. من تنها به خرابه های قصر نگاه، و داخلش را نیز ورانداز میکردم که چیزی از آن باقی نمانده بود، و اکنون از آن هم کمتر در خاطرم باقی مانده است.

میدانیم که یکی از کارهای رضاشاه سروسامان دادن به کشور از طریق خاتمه دادن به حکمرانان محلی بویژه در مرزها بود.

مادرم در باره روش دستگیرکردن شیخ خزعل توسط رضاشاه سخنی داشت که شاید در تاریخ چنین نباشد ولی به هر روی او را با درگیری و خونریزی دستگیر نکردند.

مادر میگفت روزی رضاشاه که به خرمشهر آمده بود با کشتی گردشگردی نزد شیخ میرود به عنوان احوالپرسی. ولی به داخل قصرش نمیرود و او را دعوت میکند تا در حالی که روی آب در حرکتند با هم گفت و گویی داشته باشند و هوایی تازه کنند و چایی بنوشند. شیخ قبول میکند ولی دیگر او را به کاخش برنمیگردانند، بلکه به تهران میبرندش!! و تا آخر عمرش در حصر خانگی قرارش میدهند. و بدین ترتیب یکی دیگر از سران قبایل را از قدرت میاندازد.

شرایط ایران:
رضاشاه زمانی به قدرت رسید که ایران از لحاظ اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیت ملی در قهقرا به سر می‌برد:
- وی زمانی شاه شد که یک سوم از جمعیت کشور در ماجرای قحطی بزرگ، از گرسنگی مرده بودند.
- همچنین کشور هیچ درآمدی از نفت و گاز و منابع معدنی نداشت.
- مملکت فاقد ارتش، پلیس و هر ارگان حکومتی و نظامی بود.
- نیروهای تجزیه‌طلب از خراسان تا گیلان، از آذربایجان تا کردستان و از خوزستان تا بلوچستان با تمام قدرت داعیه جدایی سرداده بودند. اگر او با خشونت این گروهها را سرکوب نمی‌کرد، ایرانِ فعلی شامل کشورهای جمهوری سوسیالیستی گیلان، جمهوری دموکرات کردستان، آذربایجان، عربستان (خوزستان) و... می‌شد.

بر همه این خدمات بزرگ ملی، بیفزایید:
- بنیان‌گذاری دانشگاه تهران،

سخنان بیژن حسابی در باره رضا شاه و تأسیس دانشگاه تهران از قول پدرش دکتر محمود حسابی مشهور به پدر ریاضی ایران را در لینک زیر ببینید:

https://www.youtube.com/watch?v=oED9gLBL9EU

- تهیه و تصویب نخستین قانون مدنی ایران،
- بنیان‌گذاری ثبت اسناد و ثبت احوال، و اجباری کردن صدور شناسنامه،
- لغو کاپیتولاسیون دوره قاجار برای انگلیس و روسیه،
- ملی‌کردن جنگل‌ها و مراتع ایران،
- براندازی سیستم خان‌سالاری و بستن حرمسرای قجری،
- متحدکردن نیروهای نظامی و تشکیل ارتش ایران،
- بنیان‌گذاری سیستم بانکی کشور،
-بنیان‌گذاری سیستم بیمه در ایران،
-ساخت راه‌آهن سراسری،
- تغییر تقویم رسمی از تقویم قمری به خورشیدی،

و ده‌ها اصلاحات و اقدامات ملی بزرگ و کوچک دیگر که باید توجه داشت، با توجه به جو سنتی و مخالفتهای جامعه مذهبی ایران در آن دوره، هرکدام از این اقدامات در نوع خود یک معجزه بود.

رضاشاه تنها یک بار تاجگذاری کرد و دیگر هرگز نه تاج نهاد و نه برتخت نشست. وی اولین حاکم ایران پس از اسلام بود که حرمسرا نداشت و در اولین روز سلطنتش حرمسرای بزرگ قاجاری را با ده‌ها زن و دختر تعطیل کرد. در حالی که میتوانست از خزانه مملکت به عیش و نوش بپردازد، اما این کار را نکرد. تنها یک سفر خارجی به ترکیه داشت.

در این زمینه: در کاخ- موزه ویلانوف ورشو- لهستان، که کاخ شاهی با همین نام بوده است، جایی است که گفته می‌شود رضاشاه یک شب را به عنوان مهمان در آنجا گذرانده است. الله اعلم

و تقریباً در تمام دوران پادشاهی خود به جای استفاده از تاج و لباس شاهی، یونیفرم نظامی و خدمت بر تن داشت.

روحش شاد و یادش گرامی باد.

بهمن انصاری (پژوهشگر تاریخ)
تابستان نود و پنج