اصل ترجمه ناپذیری قرآن

اصل ترجمه ناپذیری قرآن

احمد شمّاع زاده

بخشی از پیشگفتار «دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم»:

هدف از تدوین این دانشنامه کوچک و پربار بازشناسی حقایقی از قرآن کریم است که در پس واژگان و عبارتهایی گاه ساده و گاه ویژه نهفته است؛ و از آنجا که خداوند کریم در گزینش و به کارگیری واژه ها بسیار دقیق عمل و نشانه گذاری کرده، برهر خواننده قرآن لازم است تا به هنگام خواندن قرآن، با تدبّر آن، به منظور نظر خداوند دست یابد. نمونه ها:

چرا خداوند واژه ویژه هوی را در آیه والنّجم اذا هوی به کار برده است؟

چرا خداوند واژه ساده انعام (چهارپا) را در جایی به کار برده که ربطی به چهارپایانی که ما میشناسم پیدا نمیکند؟

کپلر و کپرنیک پیشگامان هیأت جدید شناخته شده اند؛ در حالی که قرآن کریم در این زمینه هزار سال از آنان پیشگامتر است. اکنون می‌دانیم که قرآن کریم پیرامون گسترش کیهان، نسبیت زمان و بسیاری از کشفهای مهم تاریخ علم پیشگام بوده؛ ولی تفسیرها نتوانسته اند در مقاطع حساس تاریخ علم، از حقایق قرآن پرده برداری (تفسیر) کنند و حقایق قرآن را به اندیشمندان نشان دهند. در نتیجه دانشها و نکات علمی قرآن همواره مورد غفلت واقع شده و تنها زمانی متوجه برخی از آنها شده اند که دانشمندان به آن حقایق دست یافته اند. در این میان مقصران اصلی چه کسانی هستند؟

آیا جز دانشمندان علوم قرآنی و مفسرینی که از سویی از دانشهای روز آگاهی نداشته یا ندارند و از سوی دیگر بدون تدبّر هرگاه به فهم آیه ای دست نمی یافته اند یا نمی یابند، چیزی به جای کلام خداوند گذاشته یا می‌گذارند و از موضوع درمی گذرند، قشر دیگری کوتاهی کرده است؟

قرآن کریم دایرة المعارف کل هستی است؛ و ترجمه یا تفسیر کل آن، یعنی از سوره حمد تا سوره ناس غیرممکن، و تنها سرابی است که تشنگان حقایق و معارف قرآن را به خود می‌کشاند و تشنه بازمیگرداند. کدام دانشمندی وجود داشته یا دارد که بر تمام دانشها و آگاهیها احاطه علمی داشته باشد تا توانسته باشد یا بتواند کل قرآن را ترجمه یا تفسیر کند؟ پس، از آنجا که تفسیرها نمی‌توانند کارا و کارساز باشند، باید در شیوه های فهم قرآن تجدید نظر کنیم و طرحی نو دراندازیم.

بهترین روشی که برای درک «مفاهیم ویژه قرآن کریم» به ذهن نگارنده رسیده، همان شیوه ای است که برای تدوین دایرة المعارفها در نظر میگیرند؛ و هر کلیدواژه آن را به یک یا چند شخص خبره و اهل فن می‌دهند تا یک یا چند مقاله برای آن بنویسند. (پایان نقل)

دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم: https://www.academia.edu/10031889

مترجمان نباید بدون تدبّر در آیات الهی مطلبی را ترجمه کنند؛ ولی آنچه مشهود است این است که هیچ تدبّری در ترجمه‌ها صورت نمی‌گیرد و به نظر مفسّران کهن چند صد سال پیش استناد می‌شود؛ که در بسیاری موارد مفسران واژه یا نکته‌ای را نادرست و نابجا تفسیر، و مترجمین آن را تکرار کرده اند!! نمونه بارز و شگفت انگیز آن را در مقاله آینده نگری در قرآن آورده‌ام.

آینده نگری در قرآن: https://www.academia.edu/43935923

بخشهایی از پیشگفتار «نقدی بر ترجمه مهدی الهی قمشه ای»:

هرچند اعتقاد غالب آن است که قرآن ترجمه‌پذیر نیست؛ با این وجود، پس از ایشان کسانی پیدا شده‌اند که جای یک ترجمه خوب را خالی‌ دیده‌اند و اقدام به ترجمه‌‌ کرده‌اند؛ ولی به دلیل اولویت در ترجمه روان و نیز برخورداری مترجم از وجاهت حوزه و دانشگاه، و بویژه بی‌متولی‌ بودن یا رایگان‌ بودن چاپ آن برای ناشران، ترجمه‌های دیگر به فراموشی سپرده‌شده‌اند؛ ولی این ترجمه حتّا با غلطهای چاپی، همواره و مرتباً به چاپ رسیده‌است.

… ملاک و مبنای فهم قرآن مجید باید خود قرآن باشد. درصورتی‌که تقریباً تمام ترجمه و تفسیرهایی که از قرآن شده، مبنای فهم آنها ‹دانش› و ‹جهان‌بینی› مترجم و مفسر در آن مقطع زمانی بوده که آن را ترجمه یا تفسیرکرده‌است؛ و در بسیاری آیات، فهم خداوند را در سطح فهم خود پایین‌آورده‌اند؛ و این ستمی است که تاکنون بر ساحت قدسی قرآن کریم رفته و می‌رود.

دفاع از قرآن با نقدی بر ترجمه مهدی الهی قمشه ای: https://www.academia.edu/11997798

بخشی از پیشگفتار «مدلهای ریاضی به کار رفته در قرآن»:

یکی از ویژگیهای قرآن کریم این است که مدلهایی از ریاضیات در آن به کار گرفته شده است. مدلهای به هم پیچیده و در هم تنیده ای از ریاضیاتی که تنها خداوند می‌توانسته به کار برد؛ تا کسی نتواند همچون قرآن بیافریند؛ و به مردمان همه اعصار و قرون گوشزد کند اگر می‌توانید دست کم یک سوره مانند سوره‌های قرآن من بیاورید، که تاکنون کسی نتوانسته و هرگز هیچ موجودی نخواهد توانست کتابی یا نوشته‌ای به مانند قرآن بیاورد! اکنون بر این پاراگراف می افزایم:

با ترجمه قرآن تمام آن مدلهای ریاضی و حتا موسیقی به کار رفته در قرآن از میان می‌رود و روح حاکم بر قرآن و تنظیمات متن قرآن خدشه دار می‌شود؛ همچون سی دی یک آهنگ، که روی آن خشهای مختلف بیفتد، در نتیجه هماهنگی میان بخشهای آن و یکپارچگی آهنگ از میان می‌رود! مدلهای ریاضی به کار رفته در قرآن: https://www.academia.edu/84983975

بخشی از مقاله «آینده نگری در قرآن»:

از آنجا که قرآن کریم منظومه هستی نظری است، بسیاری از نکته‌هایی که در آینده انسان مؤثر بوده، در زمان نزول، در آن گنجانده شده تا جامعیت قرآن به مردمان همه اعصار و قرون گوشزد شود؛ چنانکه دارنده این قلم تاکنون بسیاری از نکته‌های باریکتر از مو را از دل آیات قرآن برآورده و به جهانیان عرضه داشته است. گفتنی است تنها کسی می‌تواند به این ویژگیهای قرآنی پی ببرد که با قرآن مأنوس و به آن ایمان کامل داشته باشد؛ تا حقیقت آیات قرآن خرده خرده بر او گشوده شود، سره را از ناسره بازشناسد و بتواند از پس آنچه که دشمنان هوشمند و دوستان نابخرد قرآن، پیرامون آن اظهار می‌دارند، به دفاع از حقایق قرآن براید.

بخشهایی از مقاله «ترجمه‌های قرآن»*

ترجمه قرآن در گسترش اولیه اسلام از چنان اهمّیّتی که فی المثل ترجمه انجیل در رواج مسیحیت داشت، برخوردار نبود. این امر با نقس اعراب به عنوان مخاطبان و گروندگان اصلی اسلام و نیز اهمیّت روزافزون زبان عربی در سرزمینهای تازه تسخیرشده مرتبط است. اعتقاد به اعجاز سبک قرآن نیز در این میان نقش مهمّی داشت. در خود قرآن بر ماهیّت عربی بودن آن تأکید شده است.

باور عمیق مسلمانان به اینکه تنها شکل معتبر تلاوت قرآن، تلاوت آن به زبان عربی است، در همین عقیده ریشه دارد.

… نویسنده انگلیسی تازه مسلمان، مارمادوک پیکتال (1875 تا 1936) موضعی بحث برانگیز اتّخاذ کرد. او در سال 1930 ترجمه ای از قرآن با عنوان معنای قرآن مجید منتشر، و آن را چنین توصیف کرد:

«قرآن، ترجمه پذیر نیست. این، باور عالمان سلف و عقیده نویسنده حاضر است. این ترجمه ای تحت اللّفظی از قرآن است؛ و هرگونه تلاشی که برای انتخاب زبان مناسب صورت گرفته باشد، حاصل کار قرآن مجید نیست. آن سمفونی بی بدیل که هر نوای آن انسان را به وجد می‌آورد و اشک او را جاری می‌سازد، قابل ترجمه نیست؛ بلکه تلاشی است برای ارائه معنای قرآن (و شاید بخشی از زیبایی آن) به زبان انگلیسی است؛ اما هرگز جای قرآن عربی (حقیقی- نگارنده) را نمی‌گیرد و چنین قصدی هم ندارد».

نظر ‹حامد الگار› پروفسور مسلمان فرانسوی درباره ترجمه قرآن**:

«همواره بر هر مترجمی فرض است که اصل ترجمه (منظور از اصل ترجمه، قرآن حقیقی است ـ نگارنده) را بر هرگونه تفسیری مقدم بدارد؛ نه آنکه دیدگاههای شخصی خود را بر متن قرآن تحمیل‌کند. همچنین اگر برای روشن‌کردن نقطه‌ای مبهم در متن قرآن نیاز به تفسیر افتد، وی موظف است از موثق‌ترین و معتبرترین دیدگاهها با ذکر نام و نشان بهره‌ برد».

***

با بازخوانی نظر این دو بزرگوار تازه مسلمان، این پرسش در ذهنم شکل گرفت که:

چرا آنان به ترجمه قرآن پایبند نیستند؟

پاسخ: زیرا آنان با بوییدن شمیم معطر وحی منزل، و چشیدن طعم قرآن حقیقی، همچون مسلمانان عصر پیامبر اکرم(ص) به آن ایمان آورده و مسلمان شده اند.

به همین دلیل ارزش ایمان آنان به قرآن و اسلام، به هیچ روی قابل قیاس با ایمان ما مسلمانان موروثی، نیست!

شهریور 1401

احمد شمّاع زاده

* نویسنده: هارتموت بوبتسین، مترجم: نصرت نیل ساز، ترجمان وحی شماره 26، سال 1388

** وقف، میراث جاویدان، شماره 46، ص آخر