بررسی کلیدواژه بشر در قرآن

بررسی کلیدواژه بشر در قرآن

احمد شمّاع زاده

هدف از بررسی واژه بشر در قرآن کریم، و کوشش برای فهم معانی مختلف آن، نه تنها پی بردن به معنای مشترک این واژه در آیات مختلف است، بلکه به چرایی یا هدفمندی و چگونگی کاربردهای متفاوت این واژه در قرآن کریم نیز آگاه می‌شویم.

از سوی دیگر، تصور بیشتر مردمان آن است که به کارگیری واژه بشر در قرآن، همانند به کارگیری آن در محاوره ها و یا عنوانهایی همچون حقوق بشر، به معنای انسان بما هو انسان است؛ که این تصوّر، تصوّری نادرست است.

گونه های کاربرد واژه بشر در قرآن:

از قول خداوند در آیه هایی همچون انی خالقٌ بشرٌ من طین... که بیشتر معنای کالبد و جسم را به ذهن آدمی متبادر میسازد.

از زبان قرآن، آنگاه که تن و ظاهر کس یا کسانی مورد بحث و نظر است و نه ماهیتشان؛ مانند:

و من آیاته ان خلقکم من تراب ثم اذا انتم بشرٌ تنتشرون (روم: 20)

پیرامون حضرت یوسف هنگامی که زنان مصر درباره او گفتند: ما هذا بشراً (یوسف: 31)

پاسخ به برخی از اهل کتاب که میگفتند ما فرزندان خداییم: بل انتم بشرٌ ممن خلق (مائده: 18)

از قول دیگر رسولان: ما انّا الّا بشرٌ مثلکم، آنگاه که میخواهند به کافران بگویند ما از نظر جسمانی و خوروخواب مانند شماییم و بر شما برتری نداریم و مانند فرشتگان نیستیم؛ میگویند: ما نیستیم مگر کسی مانند شما.

از قول رسول اکرم(ص): انا بشرٌ مثلکم، آنگاه که سخن از جسم و ظاهر او، و نه از انسانیت و رسالت اوست.

از قول کافران، که تنها ظاهر رسول اکرم را میدیدند که مانند آنهاست و از باطن و انسانیت او بیخبرند. (ما انت الّا بشرٌ مثلنا)

گفتنی است که بیشتر آیاتی که واژه بشر در آنها به کار رفته، شامل دو مورد اخیر است.

بحثی پیرامون معانی بشر قرآنی:

در کل قرآن، 39 بار واژه بشر به گونه های مختلف به کار گرفته شده است.

در میان این 39 مورد، 5 مورد به صورت معرفه (البشر)، و 34 مورد به گونه نکره آمده است.

آیاتی که به صورت معرفه آمده اند: واژه بشر در آیات 26 سوره مریم و 25 سوره مدّثّر، معنای انسان را می‌دهند؛ و در آیات 31 و 36 مدّثّر، مفهوم جن و انس را می‌رسانند؛ و نه تنها انسان را؛ و تنها در آیه 29 سوره مدّثّر معنای پوستها (جمع بشره = پوست) را می‌دهد.

نکته جالب توجه اینکه در چهار موردی که واژه بشر به صورت معرفه آمده، خداوند کریم، در ضمن پاسخ دادن به کافران، می‌گوید: این قرآن جز ذکری و هشداری برای بشر نیست، یعنی:

تا زمانی که انسان آیات الهی را در خود درونی نکرده وباطن خود را با آنها نساخته، هنوز انسان نشده و تنها بشر است و لازم است به او هشدار داد و یاداوری کرد؛ و آنگاه که او از هشدارها و یاداوریها، راه و روش زندگی را آموخت، شایسته عنوان انسان میشود.

در همین راستا به نکته جالب توجهی برمی‌خوریم و آن اینکه در قرآن کریم هیچگاه نیامده که این قرآن ذکری یا هشداری برای انسان است. در سه سوره آمده که این قرآن ذکری برای جهانیان است. واژه جهانیان شامل همه مردمان از انس و جن میشود؛ چنانکه واژه بشر نیز ناظر بر جن و انس است: ذکرٌ للعالمین (قلم:25، ص: 35، تکویر:5)

***

با مراجعه و بازبینی تمام آیاتی که واژه بشر به صورت نکره به کار برده شده است، یک واژه را در فارسی یافتم که کاملا بر بشر قرآنی منطبق است؛ و آن چیزی جز واژه کس نیست؛ که نکره آن می‌شود کسی؛ که می‌توان همه آن‌ها را به کسی یا کسانی ترجمه کرد.

حال ببینیم اگر واژه کسی را به جای بشری (بشرٌ، بشراً) بگذاریم جمله ها مفهوم می‌شوند یا نه؟:

آنگاه که خداوند می‌گوید انّی خالقٌ بشراً من طین یعنی من آفریننده کسی هستم از گل.

آنجا که کافران به پیامبر می‌گویند ما انت الّا بشرٌ مثلنا یعنی تو نیستی مگر کسی مانند ما.

آنجا که پیامبر و دیگر رسولان می‌گویند ما انّا الّا بشرٌ مثلکم یعنی ما نیستیم مگر کسی مانند شما.

نتیجه گیری:

واژه بشر در قرآن کریم هیچگاه به معنای انسان بما هو انسان به کار نرفته؛ بلکه هدف از به کارگیری این واژه، بعد مادی انسان بوده و نه ابعاد مختلف و متفاوت انسان.

نگارش: شهریور 1395

ویرایش دوم: تیر 1399

ویرایش سوم: آبان 1400

ویرایش چهارم: خرداد 1403

احمد شمّاع زاده

کاهش جو زمین در دیدگاه قرآن و دانش

کاهش جو زمین در دیدگاه قرآن و دانش

احمد شمّاع زاده

اولم یروا انا نأتی‌الارض ننقصها من اطرافها(رعد: 41)

افلایرون انا نأتی‌الارض ننقصها من اطرافها(انبیاء: 44)

این دو آیه شبیه به یکدیگرند؛ و تنها تفاوت میان آن‌ها در به‌کارگیری زمان فعل جمله هاست؛ که در آیه اول زمان گذشته به کاررفته، و در آیه دوم مضارع؛ یعنی برای همه زمان‌ها؛ و اما ترجمه واژگانی آنها:

آیا پس نمی‌بینند (و هرگز ندیدند) ما به زمین می‌آییم، کم‌می‌کنیم از آن، از کرانه‌های آن؟

خلاصه‌ اینکه: ‹یکی از سنت‌های طبیعی ما این است که کرانه‌ها و اطراف کره زمین را کاهش‌دهیم›؛ و شما درپی پژوهش این پدیده علمی برایید، و به دلایل و تأثیرها و کنش‌واکنشهای طبیعی آن پی‌ببرید.

در قرآن کریم هرجا که عبارتهایی همچون عبارتهای آغازین این دو آیه آمده، موضوع مربوط به طبیعت یا سنن الهی است و آن آیه ها نکته یا نکته هایی قابل پژوهش دربردارند. از آنجا که واژگان قرآنی دقیق به‌کارگرفته‌شده‌، نکته‌ای که در این دو آیه وجوددارد، واژه ‹نأتی› است؛ که نشان می‌دهد عامل کاهیدن از زمین، درونی نیست، بلکه عاملی بیرون از زمین است و مضارع‌بودن این واژه و نیز واژه ‹ننقصها› نشان از آن دارد که این روند همیشگی است.

محتوای این آیه دارای نکته‌ای است که انسان کنجکاو را به کندوکاو وامی‌دارد. از سوی دیگر، اتمام حجّتی با کافران (پوشانندگان حقایق) قرآن است، تا بگوید ما با این نوع یاداوری‌ها می‌خواهیم شما را با قرآن که دوستدار علم و طبیعت است آشناکنیم.

نکته‌هایی از دانش امروزین در این زمینه:

«گرداگرد سطح زمین را پوششی از هوا احاطه‌کرده‌است (جوّ زمین). این پوشش، آدمی را از پرتوهای فرابنفش خورشید محفوظ‌می‌دارد و موجب‌ اعتدال دماهای بسیارمتفاوت سطح زمین می‌شود. … اطلاعاتی که از ماهواره‌های ‹ونگارد›(1958) و ‹اکسپلورر›(1961) به‌دست‌آمده، به‌وضوح تمام، نشان‌می‌دهد که چگالی در هر ارتفاع معین، از روزی به روز دیگر، کاملاً تغییرمی‌کند و علت عمده این تغییر، تغییر فعالیتهای خورشیدی است… جذب پرتوهای فرابنفش خورشید به‌وسیله ازن بسیار مهم است؛ زیرا این پرتوها برای همه انواع حیات برروی زمین فوق‌العاده زیان‌آور است.

توضیح آنکه بر اثر گازهای گلخانه‌ای، از ضخامت جو زمین کاسته‌می‌شود و این کاهش‌ موجب نفوذ اشعه فرابنفش به سطح زمین شده که برای زندگانی جانداران بسیار زیانبار و تهدیدکننده‌است. … در ناحیه ‹بیرون‌کره›، فرار ملکولی و اتمی از جو زمین قابل‌ملاحظه می‌گردد. اتم‌ها و ملکول‌های سبکتر حتّا اگر در قاعده ‹بیرون‌کره› باشند، می‌توانند بگریزند ولی ذرات سنگین‌تر تنها از ارتفاعات بالاتر می‌گریزند».

پایان نقل از کتاب نجوم به زبان ساده، نوشته مایر دگانی، ترجمه خواجه‌پور ـ ص: 223 تا 226)

چندسال پیش یکی از شبکه‌های تلویزیونی،‌ فیلم مستندی پخش کرد؛ که پژوهش‌های دانشمندان محیط‌ زیست را پیرامون دگرگونی‌های پیرامون زمین بررسی می‌کرد، و با استفاده از فیلم‌برداری‌های فضائی و تحلیل‌های رایانه‌ای، دگرگونی‌ها و اثرگذاری این روند را نشان‌می‌داد. نکته ای مهم:

همان‌گونه که مشاهده‌می‌شود یکی از این دو آیه در سوره ‹رعد› آمده‌است، و آمدن این آیه در سوره رعد اتّفاقی نیست. به‌ این خبر توجه‌کنید:

«نورها و پرتوهای عجیبی که به‌دنبال وقوع رعد و برق در طبقات بالایی جو، به‌مدت زمان بسیارکوتاهی پدیدار و سپس محو می‌شوند، از تازه‌ترین پدیده‌هایی هستند که توجه گروه‌های علمی بین‌المللی را به‌ خود معطوف‌ داشته‌است».

«… برای اولین بار یکی دو دانشمند متخصص در امور جو همراه سفینه‌های شاتل به‌گردش در اطراف زمین پرداختند،‌ و به‌ چشم خود ناظر وقوع این پدیده‌های شگفت‌انگیز شدند… این پرتوهای عجیب نام‌های عجیبی نیز دارند: ‹شبح قرمز›، ‹پری قرمز›، ‹فوّاره آبی›».

«… به‌اعتقاد دانشمندان این پرتوهای نوری محصول تخلیه بارهای الکترومغناطیسی ناشی از بروز صاعقه در لایه‌های مختلف جو هستند. … به نوشته دیلی تلگراف، اهمیت این پرتوها از آن جهت است که موجب تصحیح دیدگاه دانشمندان درخصوص پدیده‌های جو شده‌است.» (اطلاعات ضمیمه یازدهم اسفند 1375)

پژوهش‌های تازه

«مارتین وایلد از انستیتوی فدرال زوریخ معتقد است که اطلاعات به‌دست‌آمده از پایگاه‌هایی که پیش از دهة 1990 بر فعل‌وانفعالات جوی نظارت‌داشتند،‌… نشان‌می‌دهدکه بین سال‌های 1960 تا 1990 پدیدة تاریک‌شدن کرة زمین رخ‌داده‌است».

«… دکتر راشل پینکر از دانشگاه مریلند آمریکا به بی. بی. سی. گفت: ماهواره‌هایی داریم که می‌توانند وضعیت را از سال 1983 تا 2001 بررسی‌کنند. ما دریافته‌ایم که تا اوایل دهة 1990 در بسیاری مناطق، از میزان تشعشع خورشید بر سطح زمین کاسته‌شده‌بود و پس از آن روبه‌افرایش گذاشت».

«… دکتر الیانور هایوود کارشناس آب‌وهوا از دانشگاه ردینگ بریتانیا می‌گوید نکتة اصلی این است که چرا نوری که در اوایل دهة 1990 به زمین می‌رسید، درحال‌کاهش بود؛ ولی بار دیگر تقویت‌شد. دکتر وایلد این نظر را که علت این امر افزایش نور خورشید بوده، ردمی‌کند و می‌گوید: ابعاد تغییراتی که مشاهده‌می‌کنیم، بزرگتر از آن است که این‌گونه توجیه‌شود. بنابراین، توجیه هرچه باشد باید آن را در جو زمین جست‌وجو کرد». (روزنامة شرق: 25/2/84)

می‌بینیم که همیشه نامسلمانان بی‌قرآن، بر ما مسلمانان قرآن‌دار‌ بی‌تدبر در قرآن، پیشی‌گرفته‌اند. البته تا هنگامی که ما مترجمین و مفسرینی داریم که اصلاً معتقد نیستند به اینکه قرآن مطالب علمی را هم بیان‌ کرده‌است، و مانند همان دکتر ستاره‌‌شناسی فکرمی‌کنند که به نگارنده گفت: ‹قرآن به مسائل کیهان‌شناسی چه‌کار دارد؛ قرآن برای آخرت و مسائل آن است›، هیچگاه از گوشزدهای علمی قرآن بهره‌مند نخواهیم ‌شد؛ و افتخار کشف‌ها و پرده‌برداری‌های علمی همواره نصیب نامسلمانان خواهد شد.

افزون بر مواردی که بیان شد، در اطراف زمین چیزهای دیگری مانند نیروی الکترومگنتیک، پدیده النینو، کمربندهای گوناگون، از جمله کمربند ذرات باردار پرانرژی وجوددارد. کتابی نیز زیر عنوان ‹حقیقت زمین› را آقای ‹جمشید مبین› پیرامون نیروها و انرژی‌های مدارهای کره زمین، نوشته‌اند که نکته‌های بدیعی دارد.

نگارش و ویرایش: آذر 1395

ویرایش دوم: شهریور 1401

ویرایش سوم: خرداد 1403

احمد شمّاع زاده

مولوی، فردوسی، سعدی، و حافظ

مولوی، فردوسی، سعدی، و حافظ

پروفسوری فرانسوی، در جشن بازنشستگی اش در دانشگاه سوربن فرانسه چنین گفت :

من عمرم را وقف شناساندن ادبیات، فرهنگ و هنر ایران به جهانیان کرده‌ام؛ و برای اینکه به شما استادان و روشنفکران جهان توضیح دهم که زبان و ادب شگفنت انگیز فارسی چگونه است، چاره ای ندارم جز اینکه به مقایسه بپردازم؛ و بگویم زبان و ادب فارسی، بر چهار ستون و رکن رکین، استوار است: فردوسی، سعدی، حافظ و مولوی

فردوسی، همسنگ و همتای هومر یونانی است و بلکه برتر از اوست.

سعدی، ما را به یاد آناتول فرانس می‌اندازد؛ و داناتر از اوست.

حافظ با گوته آلمانى قابل قیاس است؛ گوته ای که خود را شاگرد حافظ و زنده به نسیمی که از جهان او به مشامش رسیده، می پندارد؛ و اما مولوی!

در جهان هیچ چهره ای را نیافتم تا بتوانم با او مقایسه اش کنم. او یگانه است و یگانه باقی خواهد ماند! او تنها شاعر نیست؛ بلکه به جامعه شناس و روانشناسی کارکشته می‌ماند که هم ذات بشر را و هم خداوند را به خوبی می‌شناسد. قدر او را بدانید و به وسیله او خود و خدا را بهتر بشناسید.

برای شناختن مولوی اگر من تا پایان عمرم هم حرفی نزنم، این شعر او همواره گویای شخصیت بی همتای اوست:

باران که شدى مپرس، این خانه کیست

سقف حرم و مسجد و میخانه یکی است

باران که شدى، پیاله ها را مشمار

جام و قدح و کاسه و پیمانه یکی است

باران! تو که از پیش خدا مى آیی

توضیح بده! عاقل و دیوانه یکی است

بر درگه او چونکه بیفتند بر خاک

شیر و شتر و پلنگ و پروانه یکی است

با سوره دل اگر خدا را خواندى

حمد و فلق و نعره مستانه یکی است

از قدرت حق هر چه گرفتند به کار،

در خلقت حق رستم و مورانه یکی است

گر درک کنى، خودت خدا را بینى

درکش نکنى، کعبه و بتخانه یکی است

توضیح ویرایشگر:

حافظ و مولوی دو عارف واصلی بوند که از راه قرآن به حق واصل شده بودند. بی همتا بودن این دو، و تمجیدی که این پروفسور درباره شناخت مولوی از اینکه هم ذات بشر را می‌شناسد و هم خدا را، نتیجه آموخته های او در مکتب هستی شناسی قرآنی است. شناختی که از راه قرآن بهره انسان شود، او را تا عرش بالا می‌برد؛ و تا خود تجربه نکنید، درستی این سخن را درک نخواهید کرد.

آماده سازی و ویرایش: احمد شمّاع زاده

دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم (بازشناسی حقایقی از قرآن کریم)

دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم

(بازشناسی حقایقی از قرآن کریم)

سرآغاز

واژه کاوی از نیازهای اساسی برای تحلیل کیفی قرآن کریم و فهم آیات این کتاب عظیم است.

از آنجا که دانش نشانه شناختی (Semiotic) در زمینه نشانه (Sign) و معنا
(Meaning) پژوهش می‌کند؛ و یکی از روشهای تحلیل کیفی است که به بررسی
نشانه ها در یک متن جهت دستیابی به معانی آن، و بویژه معانی نهفته در متن می پردازد، برواژه تدبّر، معادل قرآنی مناسبی برای این دانش است.

نشانه شناسی با هرچیزی که یک نشانه تلقّی شود سروکار دارد؛ و همان‌گونه که فیزیکدانها به جای اینکه برای بررسی مسائل ترمودینامیک تنها به یک اتم توجّه نشان دهند، به یک سیستم که از میلیاردها اتم و مولکول تشکیل یافته، توجه می‌کنند، نشانه شناسان معاصر نیز نشانه‌ها را به طور انتزاعی مطالعه نمی‌کنند؛ بلکه به بررسی آن‌ها به عنوان بخشی از یک سیستم نشانه ای میپردازند.

بنابراین، قرآن کریم نیز که خود «یک سیستم نشانه ای» است، باید هر آیه (نشانه) یا بخشی از آیه‌های آن را بازشناسی، پشت بینی، و تحلیل و در یک کلام تدبّر کرد تا موفق به تحلیل کیفی آن‌ها شویم و به فهم آن‌ها دست یابیم.

هدف از تدوین این دانشنامه کوچک و پربار بازشناسی حقایقی از قرآن کریم است که در پس واژگان و عبارتهایی گاه ساده و گاه ویژه نهفته است؛ و از آنجا که خداوند کریم در گزینش و به کارگیری واژه ها بسیار دقیق عمل، و نشانه گذاری کرده، برهر خواننده قرآن لازم است تا به هنگام خواندن قرآن، با تدبّر آن، به منظور نظر خداوند دست یابد. نمونه ها:

چرا خداوند واژه ویژه هوی را در آیه والنّجم اذا هوی به کار برده است؟

چرا خداوند واژه ساده انعام (چهارپا) را در جایی به کار برده که ربطی به چهارپایانی که ما میشناسم پیدا نمیکند؟

چگونه خداوند در یک آیه با یک مثال ساده، و در آیه ای دیگر با یک واژه ویژه، شکل کیهان را به ما مینمایاند؟

قرآن کریم با آیات زیر که آیه اول آن خطاب به پیروان ادیان مختلف، و آیه دوم آن خطاب به مسلمانان، و چهار آیه دیگر، مخاطب آنها همه جهانیان هستند، خود را معرفی میکند:

ـ تفصیل کل شیء و هدیً و رحمهً لقوم یؤمنون(یوسف: 111)

ـ تبیاناً لکل شیء و هدیً و رحمهً و بشری للمسلمین(نحل: 89)

ـ ولقد صرفنا فی هذاالقرآن للناس من کل مثل و کان‌الانسان اکثر شیء جدلاً(کهف: 54)

ـ ولقد صرفنا للناس فی هذاالقرآن من کل مثل فابی اکثرالنّاس الاّکفوراً(اسراء: 89)

ـ ولقد ضربنا للناس فی هذاالقرآن من کل مثل لعلّهم یتذکّرون(زمر: 27)

ـ ولقد ضربنا للناس فی هذاالقرآن من کل مثل و لئن... (روم:58)

این آیات به ما میفهمانند که خداوند در قرآن کریمش از همه چیز به گونه ای نمادین یاد کرده است. برماست تا به حقیقت آن نمادها دست یابیم و برای دستیابی و فهم آنها باید در این کتاب تدبر کنیم.

بنابراین ما باید چشم بصیرت قرآنی داشته‌باشیم تا موارد مورد نظرمان را در قرآن بیابیم. اولین چیزی که این چشم بصیرت را به ما می‌دهد، آن است که پیش از هرچیز به آیات بالا ایمان داشته و باور داشته باشیم که همه ‌چیز در قرآن یافت ‌می‌شود، تا آیات قرآن حقیقت خود را به ما بنمایانند.

کپلر و کپرنیک پیشگامان هیأت جدید شناخته شده اند؛ در حالی که قرآن کریم در این زمینه هزار سال از آنان پیشگامتر است. اکنون میدانیم که قرآن کریم پیرامون گسترش کیهان، نسبیت زمان و بسیاری از کشفهای مهم تاریخ علم پیشگام بوده؛ ولی تفسیرها نتوانسته اند در مقاطع حساس تاریخ علم، از حقایق قرآن پرده برداری (تفسیر) کنند و حقایق قرآن را به اندیشمندان نشان دهند. در نتیجه دانشها و نکات علمی قرآن همواره مورد غفلت واقع شده و تنها زمانی متوجه برخی از آنها شده اند که دانشمندان به آن حقایق دست یافته اند. در این میان مقصران اصلی چه کسانی هستند؟

آیا جز دانشمندان علوم قرآنی و مفسرینی که از سویی از دانشهای روز آگاهی نداشته یا ندارند و از سوی دیگر بدون تدبّر هرگاه به فهم آیه ای دست نمییافته اند یا نمییابند، چیزی به جای کلام خداوند گذاشته یا میگذارند و از موضوع درمیگذرند، قشر دیگری کوتاهی کرده است؟

نکته مهم دیگری که دانستن آن موجب دوری گزینی ما از تفسیرهای کهن میشود، این است که تفسیرهای نادرست مفسران کهن، نه تنها بر مترجمان و مفسران بعدی تأثیرگذار بوده، بلکه بر فرهنگهای واژگان عربی به فارسی و عربی به عربی نیز تأثیر عمق خود را تحمیل کرده‌اند؛ به گونه‌ای که اگر کسی در فهم آیه‌ای ناتوان باشد و بخواهد نه از روی تدبّر و نه رجوع به تفسیری، بلکه به وسیله فرهنگ واژگان به فهم واژه یا عبارتی از قرآن دست یابد، به همان نکته‌ای میرسد که تفسیرهای کهن تعیین کرده اند؛ و نه بیشتر.

قرآن کریم دایرة المعارف کل هستی است؛ و ترجمه یا تفسیر کل آن، یعنی از سوره حمد تا سوره ناس غیرممکن، و تنها سرابی است که تشنگان حقایق و معارف قرآن را به خود میکشاند و تشنه بازمیگرداند. کدام دانشمندی وجود داشته یا دارد که بر تمام دانشها و آگاهیها احاطه علمی داشته باشد تا توانسته باشد یا بتواند کل قرآن را ترجمه یا تفسیر کند؟ پس، از آنجا که تفسیرها نمیتوانند کارا و کارساز باشند، باید در شیوه های فهم قرآن تجدید نظر کنیم و طرحی نو دراندازیم.

بهترین روشی که برای درک «مفاهیم ویژه قرآن کریم» به ذهن نگارنده رسیده، همان شیوه ای است که برای تدوین دایرة المعارفها در نظر میگیرند؛ و هر کلیدواژه آن را به یک یا چند شخص خبره و اهل فن میدهند تا یک یا چند مقاله برای آن بنویسند.

با این دیدگاه، نگارنده بر آن شد تا نتیجه سالها تدبر قرآن و اندیشه در آیات آن را که با زحمتهای فراوان از برخی واژگان و مفاهیم ویژه قرآن کریم درک کرده، در این دانشنامه گرداوری کند و به آگاهی دیگران برساند؛ بلکه راهی باز شود تا دیگر حقایق قرآن که هنوز ناشناخته اند به جهانیان شناسانده شود و قرآن کریم هدایتگر دانشمندان علوم مختلف قرارگیرد و کارایی خود را بیش از پیش به همگان نشان دهد.

واژگان و مفاهیمی که در پی می آیند، گلچین شده آن واژه کاویهاست؛ که همگی در محیط مجازی وب موجودند. در این راستا امید می‌رود قرآن دوستان بیشتر با قرآن و مفاهیم آن آشنا، و قرآن پژوهان بیش از پیش بهرمند شوند.

در این گرداوری بر مبنای فهرستی که در پی خواهد آمد، تاکنون شمار یکصدوپنجاه مفهوم ویژه مورد بررسی قرارگرفته و همان‌گونه که همواره بر غنای آن افزوده شده، امید می‌رود این روند ادامه داشته باشد. به نظر می‌رسد جای این دانشنامه تاکنون خالی بوده و امید است برای همگان دلپذیر و اندیشه برانگیز باشد.

الحمدلله‌الذی هدانا لهذا وماکنا لنهتدی لولا ان هداناالله

نگارش و انتشار نخستین: پانزدهم فروردین 1392، تنها با 53 مفهوم ویژه

اولین ویرایش همراه با واژگانی نو: بهمن 1394

دومین ویرایش کامل، همراه با واژگانی نو: آبان 1397

سومین ویرایش کامل، همراه با واژگانی نو: تیر 1398

چهارمین ویرایش، افزودن واژگان و تنظیم فهرست: آذر 1399

پنجمین ویرایش با127 مفهوم ویژه: دی 1399

ششمین ویرایش با131 مفهوم ویژه: فروردین 1400

هفتمین ویرایش با 144 مفهوم ویژه: آبان 1400

هشتمین ویرایش با 146 مفهوم ویژه: شهریور 1401

نهمین ویرایش با 150 مفهوم ویژه: دی 1402

دهمین ویرایش: اردی‌بهشت 1403

احمد شمّاع زاده

[e-mail]

فهرست برخی مفاهیم ویژه قرآ ن کریم

1. آذان الانعام (در آیه صدونوزدهم سوره نساء با موضوع ایجاد تغییرات در ژنها)

2. آیه ( معانی چهارگانه آیه در قرآن)

3. ابواب السّماء (= سیاهچالگان)

4. اثنتاعشرة عیناً (تفکیک بنی اسرائیل به دوازده تیره از نوادگان دوازده فرزند یعقوب پیامبر)

5. احزاب (= اقوام، گروهها، طوائف)

6. اخت هارون (آیا حضرت مریم برادری به نام هارون داشته است؟)

7. ارذل العمر (= آلزایمر)

8. ارض (معانی سگانه ارض در قرآن)

9. ارضین السّبع (= زمینهای هفتگانه! همچون آسمانهای هفتگانه)

10. ازواجاً ثلاثة (نمودار زوجهای سگانه، بر پایه تلفیق آیاتی از سوره‌های الرّحمن و الواقعة)

11. اسباب السّماء (وسایلی که میتوان با آن‌ها به آسمان رفت.)

12. افک (= Fake)

13. اکل المال بینکم بالباطل (موضوع: رانتخواری در قرآن)

14. الرّحمن (= هستی بخش)

15. الم تر (آیا هیچ‌گاه متوجه نشده ای؟!)

16. امانت و خیانت (بررسی آیات مربوط به این دو موضوع به هم پیوسته)

17. امّ الکتاب (کتاب المبین را ببینید.)

18. امامٌ مبینٌ (کتاب المبین را ببینید.)

19. امر (کلیدواژه)

20. امرٌ جامع (= کاری مهم)

21. امرٍ مریج (= کاری بسیار سست بنیان)

22. امّةً وسطاً (امّت میانه و میانه رو، مخالف تندروی و پسروی)

23. امّ من یّجیب (در آیه امّن یّجیب المضطرّ اذا دعاه و یکشف السّوء؟)

24. انزل لکم من‌الانعام ثمانیة ازواج

25. انعام (در آیات شش سوره زمر و یازده سوره شوری)

26. اوتاد (فرعون ذی الاوتاد= فرعون دارنده اهرامی که همچون میخ در زمین فرورفته اند.)

27. اهل الذّکر (= تاریخدانان، تاریخنویسان)

28. ایّد (= منزلت و برتری داد)

29. بالنّجم هم یهتدون (بیابانگرد و کیهانشناس، هردو به وسیله ستاره راه خود را می یابند.)

30. بحرالمسجور («کرسی» گسترگی کیهان را بیان می‌کند و «بحر المسجور» چگونگی آن را)

31. برد(= برف)

32. بشر(کلیدواژه)

33. بعداً ل… (= مرگ بر...)

34. بلدة طیّبة (= مدینه فاضله)

35. بنی اسرائیل (نوادگان یعقوب یا اسرائیل از دوازده فرزندش)

36. تدبّر (= پشت بینی)

37. تدلوا (اکل المال بینکم بالباطل را ببینید.)

38. تسبیح (همه آفریدگان به گونه‌ای تسبیح گوی اویند.)

39. تسع آیات (موضوع طیف کامل نور در قرآن)

40. تمورالسّماء (موضوع پایان کار کیهان برای انسان)

41. ثانی أثنین (ابوبکر بوده یا پیامبر؟)

42. جاهدوا فینا (در الذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا)

43. جناح (بال) (فرشتگان کارگزاران خداوندند در امور کیهان)

44. حبک (در والسّماء ذات الحبک)

45. حکّام (کسانی که کار مردم در دست آنان قرار دارد.)

46. حورالعین (آیا واقعاً آن‌گونه اند که گفته شده؟)

47. خصیم (بسیار دشمنی کننده)

48. خلاق (بهره های دنیوی)

49. خلطاء (کسانی که با یکدیگر برخورد منافع دارند.)

50. خنّس الجوارالکنّس (کوتوله های قهوه ای- کیهانشناسی)

51. دابّة الارض (منظور از جنبده زمین چیست؟)

52. دحوالارض (آیا زمین مسطح است؟)

53. دسر (میخهایی که به پیچ و مهره بیشتر شباهت دارند تا میخ عادی)

54. دین (شیوه و روش زندگی کردن)

55. ذوالقرنین (معجزه رقم 1147 در قرآن)

56. رجلٌ رشیدٌ (= جوانمرد)

57. روح الله

58. زوج و زوجین (نقش جفت در تعادل آفریدگان صنع الهی و صنایع انسانی)

59. زوجین اثنین (دو جفت دوتایی)

60. سئم (در لایسئم الانسان)

61. سبعاً شداداً (لایه های کیهان)

62. سبعاً من المثانی (در سبعاً من المثانی و القرآن العظیم)

63. سبع سموات (هفت کیهانک)

64. سبع طرائق (= هف لایه‌ حلزون کیهانی)

65. ستّة ایام (در خلق السموات و الارض فی سته ایامٍ- مراحل ششگانه آفرینش)

66. سدرة المنتهی (= سوپ آپ اطمینان عظیم کیهان)

67. سلّّم یستمعون فیه (= سفینه فضائی برای شنود فضائی)

68. سلم (کلیدواژه)

69. سماء (کیهان)

70. سموات العلی (بخشها یا لایه های بالایی کیهان)

71. سموات و الارض (= کیهان)

72. سوء من القول (موضوع فرافکنی در آیه لایحبّ الله الجهر بالسوء من القول الّا من ظلم)

73. شاکله (= سیستم)

74. شحّ نفس (= خودخواهی)

75. شری (خرید یا فروش؟)

76. شعری (وجود ستاره شعری یا شباهنگ در قرآن، خود معجزه کیهانشناسی دیگری است.)

77. صابئون (پیروان یحیی زکریّای پیامبر)

78. صدف (دوری گردانیدن، دوری گزیدن)

79. صلوة و زکوة (در قرآن همواره با هم آمده اند.)

80. صور اسرافیل (پایان کار کیهان برای انسان)

81. ضاق بهم ذرعاً (پادمادّه کیهانی در قرآن، در ضمن داستان ضیف ابراهیم)

82. ضرباً فی الارض (مسافرت)

83. طائف (= گردباد)

84. طبقاً عن طبق (موضوع کیهانشناسی)

85. عبادک المخلصین (شرح ویژگیهای آنان)

86. عدم (قرآن که منظومه هستی است، یک بار هم از نیستی سخن نگفته است!!)

87. عدوٌ مّبینٌ (دشمن آشکار که منظور شیطان است. دشمن پنهان نفس انسان است.)

88. عرش (هسته حلزون کیهانی یا ثقل هستی)

89. علم الغیب (آگاهی بر پنهانیهای کیهان)

90. علم الکتاب (آگاهی از رمزورازها یا سننن الهی نهادینه شده در طبیعت)

91. علم لدنّی (دانشی که خداوند از دانش خود، بی‌واسطه به برخی پیامبران داده است.)

92. علی علمٍ (با آگاهی کامل- به عمد)

93. عمل (در عبارت عملٌ غیرصالح)

94. غثاءً احوی (در آیه الّذی اخرج المرعی فجعله غثاءً احوی)

95. فرعون (موضوع آزادی و دموکراسی در قرآن)

96. فزع الاکبر(= Big Crunch)

97. فعّالٌ لما یرید (مبحث فعل الهی)

98. فقر و فحشاء (دو عامل تباهی جوامع که دومی نتیجه اولی است.)

99. فی الکتاب (= درباره)

100. قدر (کلیدواژه)

101. قرآن (= خواندنی- پدیده)

102. قرآنٌ مبینٌ (کتابٌ مبینٌ را ببینید.)

103. قرن (نسل مردمانی که میآیند و میمیرند.)

104. قطّعناهم (موضوع قبائل بنی اسرائیل)

105. قریه (= آبادی)

106. کتاب (بررسی معانی مختلف واژه کتاب)

107. کتابٌ حفیظٌ (دی. ان. آ.)

108. کتابٌ مبینٌ (کیهان همچون یک کامپیوتر عظیم ویژه خداوند کار میکند.)

109. کرسی (عنوانی مجازی برای نشان دادن گستردگی کیهان)

110. کرّمنا بنی آدم (انسان اشرف مخلوقات نیست!)

111. کعبین (= دو قوزک پا، موضوع شستن پا در وضو)

112. لایشعرون (متوجّه نیستند.)

113. لدلوک الشّمس (به هنگام گرایش خورشید به مغرب)

114. لیعلم الله (= تا خدا بداند)

115. لیفجر امامه (موضوع آینده‌نگری انسان)

116. مارجٍ مّن نّار (= حرارت یا گرمای بی‌رنگ و بو، مایه ای که جن از آن آفریده شد.)

117. ما سکن فی الّیل و الّنهار (چه آفریدگانی شبانگاهان و به هنگامه روز، ساکن اند؟)

118. ما ملکت ایمانکم، ایمانهم (آنچه که مالک آن شدید یا شدند، تنها شامل کنیز نمیشود.)

119. متوسّمین (= پژوهشگران)

120. مزّقتم کلّ ممزّقٍ- مزّقناهم کل ممزّقٍ (موضوع تجزیه بدن انسان پس از مرگ در خاک)

121. مشارق (= جهان ملکوت یا فرشتگان که همواره شروق است و شب در آن راه ندارد.)

122. مشرقین و مغربین (موضوع مسکونی بو دن دیگر سیارگان)

123. معجزین و معاجزین (هماوردخواه، به چالش کشیدن، Challenge)

124. ملأالأعلی (یکی از بخشهای کیهان در قران)

125. من فی السّموات (موضوع جهانهای متوازی و متوالی در قرآن)

126. مواقع النّجوم (اهمیت جایگاه ستارگان برای خداوند)

127. موسعون (موضوع توسعه روزافزون کیهان)

128. موسی (موضوع آزادی و دموکراسی در قرآن)

129. نارالسّموم (مایه ای که جن از آن آفریده شد.)

130. ناس (= مردم و مردمان، انس)

131. نأتی الارض (موضوع کم شدن مواد و انرژیهای اطراف زمین)

132. نبات (موضوع رویش انسان از زمین)

133. نسخ (موضوع جایگزینی پدیده‌های طبیعی نو به جای پدیده‌های کهن)

134. نشوز (موضوع نافرمانی مرد از زن و زن از مرد)

135. نضید ( در و طلعٌ نضیدٌ)

136. نطوی السّماء (موضوع پایان کار کیهان برای انسان)

137. نفر (کلیدواژه)

138. نفس (سه معنا برای نفس)

139. هضیم (در و نخل طلعها هضیم)

140. هوی (در والنّجم اذا هوی و پیدایش سیاهچالگان)

141. ولی و ولایت (موضوع: تنها خداوند ولی المؤمنین است.)

142. یحرّفون الکلم عن مواضعه (تحریف آیات قرآن با تحریف واژگان آن)

143. یحیی (پیامبر صابئون یا صبّیها و فرزند زکریّا و پسرخاله عیسی مسیح)

144. ید بیضاء (موضوع طیف کامل نور در قرآن)

145. یفعل ما یشاء (موضوع فعل الهی)

146. یلج (کلیدواژه)

147. یوم (معانی سگانه یوم در قرآن)

148. یوم الخروج (وصف چگونگی آغاز رستاخیز برای همه آفریدگان)

149. یوم القیامه (رستاخیز و رسیدگی به عمل‌کرد انس و جن)

150. یوم تبدل‌الارض (وضعیت عرش و دیگر بخشهای کیهان پس از رستاخیز)

بازدید کننده گرامی، در صورت تمایل به مطالعه واژگان ویژه، روی لینک زیر کلیک کنید:

• دانشنامه مفاهیم ویژه قرآن کریم: https://www.academia.edu/10031889

اولین دستاوردهای پروژه پیشگام نقشه برداری کیهانی

اولین دستاوردهای پروژه پیشگام نقشه برداری کیهانی

نویسنده: دیوید کاستلوسکی (Davide Castelvecchi)

سوم می 2024

ترجمه و نقد: احمد شمّاع زاده

ابزار طیف‌سنجی انرژی تاریک (DESI) در رصدخانه کیت پیک در آریزونا در حال جمع‌آوری داده‌ها برای بازسازی چگونگی «گستردگی کیهان در طی میلیاردها سال است.

اولین دستاوردهای پروژه پیشگام نقشه برداری کیهانی، گویای آن است که انرژی تاریک طی یازده میلیارد سال گذشته تغییر کرده است؛ که می‌تواند نظرهایی را که تاکنون در مورد چگونگی تکامل کیهان و آینده آن مطرح شده، دگرگون سازد.

یاداوری: نقد نگارنده با رنگ سبز بر متن مقاله افزوده شده است.

به منظور درک بهتر مطالبی که در نقد این دستاورد تازه کیهانشناسی در پی می‌آید، شایسته است دیدگاه نگارنده پیرامون کیهان، با ترجمه بخشهایی از A Modern Model for the Universe، به طور خلاصه در اینجا آورده شود:

شکل کیهان حلزونی است؛ و ویژگیهای حلزون کیهانی بدین قرار است:

ـ هرچه به عمق حلزون کیهانی نزدیک شویم، جرم و چگالی بیشتر، فضا کمتر، و زمان کندتر می‌شود.

زمان کندتر می‌شود زیرا حرکت کندتر است؛ تا آنجا که هسته حلزون کیهانی، تقریباً بی زمان است.

ـ هر چه از عمق حلزون کیهانی دور شویم، لکّه های روشن (کهکشانها) بیشتر، و مادّه تاریک کمتر می‌شود؛ به گونه‌ای که در‌ لایه آخر (جهان دیدنی ما) تقریباً همه چیز روشن و دیدنی است.

کیهان به سه جهان تقسیم می‌شود. (3M Universes):

ـ جهان اصلی (The Main Universe) یا جهان تکینگی (The Singularity World)

ـ جهان میانجی (The Mediator Universe) یا جهان نورونیرو (The Light & Power World)

ـ جهان کوچک (The Mini Universe) یا جهان کثرت (The Multiplicity World)

ویژگیهای جهان اصلی یا جهان نخستین (انرژی تاریک):

ـ هسته حلزون کیهانی، و مرکز گرانش کیهان است؛ و گرانش همه اجزای کیهان زنجیروار به آن وابسته است.

ـ این جهان، که ماهیت کوانتمی دارد، جهان ثابت‌هاست؛ ولی خود ثابت نیست و با گذر زمان تغییر می‌کند.

ـ منبع تغذیه جهان میانجی است؛ ولی چون 75 درصد کیهان را شکل می‌دهد، تغییراتش بسیار جزئی است.

ـ جنس آن از نور مطلق است، که به دلیل جرم و چگالی بسیار بالا، با هیچ وسیله‌ای به چشم انسان نمی‌آید.

ویژگی‌های جهان میانجی (مادّه تاریک)

ـ حفاظ یا سپری میان دو بخش انرژی تاریک و جهان دیدنی است.

ـ از نظر کارکرد، نقش رابط و واسط میان این دو جهان را داراست.

ـ کارخانه عظیم ستازه سازی است. بدین ترتیب که مقداری انرژی تاریک را که مواد خامی برای تولید کهکشان‌هاست، گرفته(Input) و پس از کنش‌واکنش‌های گوناگون روی آنها، کهکشان‌های دیدنی را به وجود می‌آورد(Output). A Modern Model for the Universe: https://www.academia.edu/11750437

متن مقاله:

سرگذشت کیهان ممکن است آن گونه که کیهانشناسان تاکنون گمان می‌کردند، تاریک و خالی نباشد.

وجود تاریکی در کیهان، نشانه وجود نورهای بسیار قوی است که دیدگان ما توان دیدن آنها را ندارد؛ نه اینکه واقعاً تاریک باشد. کیهان جای خالی نیز ندارد. طبق این آیه از قرآن هیچ جای خالی در کیهان وجود ندارد: افلم ینظروا الی‌السّماء فوقهم کیف بنیناها و زیّنّاها ومالها من فروج (ق: 6)

ترجمه: آیا هرگز به سوی آسمان بالای سر خود (کیهان) نظاره نمی‌کنند که چگونه بنیان نهاده شده و آراسته شده و هیچ جای خالی در آن وجود ندارد؟

این، تنها یکی از توانمندیهای پروژه ای ابتکاری است، که برخی از بزرگترین نقشه های تدوین شده از کیهان را تولید کرده است. در نشست انجمن فیزیک آمریکا در ساکرامنتو کالیفرنیا که در اوایل آوریل برگزار شد، پژوهشگران نخستین نتایجی را که از ابزار طیف‌سنجی انرژی تاریک (DESI) مستقر در رصدخانه ملی کیت پیک (Kitt Peak National Observatory) در نزدیکی تاکسون در آریزونا به دست آورده بودند، منتشر کردند.

DESI در سال 2020 نقشه‌برداری سه بعدی از کیهان را آغاز کرد؛ که برای اندازه‌گیری نیرویی مرموز معروف به انرژی تاریک (که احتمالاً موجب پراکندگی میان کهکشان‌ها می‌شود.)، طراحی شده است.

نتایج اولیه شگفت‌انگیز است؛ و نشان می‌دهد که انرژی تاریک با گذشت زمان ضعیف می‌شود!

آیا JWST (تلسکوپ فضائی جیمز وب) می‌تواند معمای بزرگ کیهان شناسی را حل کند؟ فیزیکدانان درباره داده های گسترش کیهان بحث می‌کنند.

سالهاست که معمای جهان هستی حل شده؛ و تنها لازم است نظریه شکل حلزونی کیهان پذیرفته شود.

ناتالی پالانک-دلابرویل کیهان شناس آزمایشگاه ملی لارنس برکلی در کالیفرنیا و سخنگوی DESI می‌گوید: «این واقعاً نشانه ای است از اینکه ممکن است رخدادی غیرمنتظره رخ دهد».

اگرچه این مطالعه تنها بر اساس اولین مورد از پنج سال برنامه ریزی شده برای گرداوری داده ها بود، اما در حال حاضر یکی از بزرگترین نقشه های ساخته شده از کیهان است که اثرات انرژی تاریک را بدون هیچ پیشینه ای در طول تاریخ یازده میلیارد ساله کیهانی، نشان می دهد.

مطمئن باشید که پس از 5 سال نیز به همین نتیجه خواهید رسید؛ زیرا انرژی تاریک با تحویل مواد خام به کارخانه ستاره سازی ماده تاریک، به منظور ساخت و ساز کهکشانها، و نیز نگهداشت و تنظیم امور کیهان، مرتباً ضعیف می‌شود؛ چنانکه خورشید برای گرم نگه داشتن منظومه خورشیدی هر روزه 350 میلیارد تن از وزن خود را از دست می‌دهد؛ ولی خم هم به آبروی مبارک نمی‌آورد!

اگر این دستاورد تأیید شود، نشانه آن است که انرژی تاریک در حال ضعیف شدن است؛ و اولین نتیجه آن، دگرگونی بنیادی در مدل نظری عمومی پذیرفته‌شده دهه های اخیر کیهان خواهد بود. بدین ترتیب، اگر انرژی تاریک ثابت نباشد، می‌تواند نظرهایی را که تاکنون در مورد چگونگی تکامل کیهان و آینده آن مطرح شده، دگرگون سازد.

با خواندن پاراگراف بالا، به یاد آوردم زمانی را که همه محاسبات نشان می‌داد که کیهان به همه چیز شباهت دارد جز اینکه ایستا باشد؛ ولی چون اینشتاین به جهانی ایستا باور داشت، ثابتی را وارد محاسبات خود کرد تا محاسباتش درست از آب دراید! آنگاه که ثابت شد کیهان ایستا نیست و رو به گسترش است، وی بزرگترین خطای زندگی خود را همین موضوع دانست!

برای نگارنده نیز ثابت شده است که انرژی تاریک (که خود جهان ثابتهاست، ولی خود جهانی ثابت نیست.) رو به سوی دگرگونی دارد؛ چنانکه در آغاز به آن اشاره شد.

در مقاله تاریخچه کیهانشناسی مدرن نیز آورده‌ام که داستان گسترش کیهان دهها سال فکر و ذهن دانشمندان فیزیک کیهان را به خود مشغول‌ کرده‌ بود. اگر اینشتاین زمانی که دچار مشکل ‹جهان ایستا› شده‌بود،‌ به گونه‌ای از آیه قرآن آگاه می‌شد،‌ یقیناً کیهانی پویا را باور می‌داشت؛ و در پی اثبات علمی آن برمی‌آمد و می‌نوشت: آب در کوزه و ما تشنه‌لبان می‌گردیم؛ ببینید:

والسّما‏ء بنیناها بأید و انّا لموسعون (ذاریات: 47)

ترجمه: و ما آسمان (کیهان) را با دست (توانا و اراده مستقیم) خویش بنیان‌گذاشتیم و ما مرتباً آن را گسترش ‌می‌دهیم. (لام بر سر«موسعون» علامت تاکید است.)

تاریخچه کیهانشناسی مدرن: https://www.academia.edu/7656862

اما احساس غالب کیهانشناسان شرکت کننده در گردهمایی 15 و 16 آوریل در انجمن سلطنتی لندن این بود که شواهد دگرگونی در انرژی تاریک هنوز بسیار نامشخص است؛ و مدل استاندارد کیهان شناسی به قوت خویش باقی خواهد ماند. اکثریت کیهانشناسان موافق این نظر هستند؛ و معتقدند با گذشت زمان، بهتر کار می‌کند.

وندی فریدمن کیهانشناس دانشگاه شیکاگو در ایلینویز، نشانه‌های تضعیف‌کننده انرژی تاریک را «وسوسه‌انگیز» خواند، اما می‌گوید برای مشاهده اینکه آیا این نشانه‌ها از میان می‌روند یا نه، به داده‌های بسیار بیشتری نیاز است؛ و زمان نشان خواهد داد که آیا آنها در آزمون زمان، پایدار خواهندماند یا خیر.

مخالفان جذب می‌شوند

کیهان در مقیاسهای بسیار بزرگ، توسط گرانش اداره می‌شود، و نظریه نسبیت عام انیشتین به گرانش اجازه می‌دهد تا همان اندازه که جاذبه دارد، دافعه نیز داشته باشد. در حالی که اشکال معمولی انرژی (که شامل جرم ماده است) منجر به نیروی جاذبه می‌شود. نسبیت عام همچنین پیش‌بینی می‌کند که برخی از اشکال عجیب و غریب انرژی، می‌توانند گرانش دفعی ایجاد کنند.

انرژی تاریک در سال 1998 کشف شد، زمانی که دو گروه از کیهانشناسان با بهره برداری از انفجارهای ابرنواختری در کهکشانهای دور، چگونگی تغییر شتاب گشترش کیهان را اندازه گیری کردند. دستاورد آنها نشان داد که شتاب گسترش در طول زمان، توسط نیروی دافعه ای نادیدنی که بعداً انرژی تاریک نامیده شد، افزایش یافته است.

باید توجّه داشت که انرژی تاریک که مرکز گرانش (جاذبه) کیهان است نمی‌تواند دافعه داشته باشد.

گسترش کیهان، مربوط است به نیروی گریز از مرکزی که همزمان با مهبانگ در کیهان ایجاد شده است. همه کهکشانها رو به سوی بیرون، یعنی در جهت مخالف هسته حلزونی کیهانی دارند که مرکز گرانش یا جاذبه کیهان است. بنابراین، هنگامی که انرژی تاریک بر اثر دادن مواد خام به ماده تاریک برای کهکشان سازی ضعیف می‌شود، به همان اندازه موجب افزایش نیروی گریز از مرکز کهکشانها می‌شود، و آنها با شتاب بیشتری گسترش می‌یابند.

این نام در نظر گرفته شده بود تا بازتاب اثرات موجودی به همان اندازه اسرارآمیز، به نام ماده تاریک باشد، که نامرئی است، اما با تأثیری گرانشی که بر کهکشانها وارد می‌سازد، قابل اندازه گیری است.

داده‌های سال 1998 که منجر به کشف انرژی تاریک شد، خطاهای بسیار بزرگی در بر داشتند، و با ساده‌ترین فرض ممکن سازگار شده بودند: یعنی اینکه انرژی تاریک به طور یکنواخت در فضا پخش می‌شود و عنوان ثابت کیهانی لاندا (Λ) را به آن دادند؛ و بدین ترتیب اجماعی از نظر کیهانشناسان پیرامون فرضیه ای زیر عنوان لاندای ماده تاریک سرد (ΛCDM) شکل گرفت.

بدین ترتیب تاریخ کیهان، غالباً نتیجه مبارزه میان کشش ماده تاریک و فشار انرژی تاریک است.

این نتیجه‌گیری تا اندازه‌ای درست است؛ البته با کمی اختلاف نظر:

کشش، ذاتی ماده تاریک نیست؛ بلکه هنگامی که مادّه تاریک، کهکشانهای نو را پدید می‌آورد، این نیروی گریز از مرکز کهکشانهاست که به کشش تعبیر شده است. درست آن است که بگوییم پایداری کیهان، مبتنی بر توازن میان گرانش انرژی تاریک و نیروی گریز از مرکز کهکشانهاست.

جدا از انحرافات کوچکی که توضیح داده نشده، همه شواهدی که کیهانشناسان تاکنون گرداوری کرده اند، به قوت خود باقی است؛ و مدل ΛCDM را تقویت کرده است. استاندارد طلا در سال 2013 توسط فضاپیمای پلانک وابسته به آژانس فضایی اروپا (ESA) تعیین شد؛ که تابش باقیمانده از آغاز آفرینش کیهان را که تابش پس‌زمینه ریزموج کیهانی نامیده می‌شود، نقشه‌برداری کرد.

گفتنی است ‹ویلسون› و ‹پنزیاس› در سال 1965، با گیرنده بسیار بزرگ و بوقی‌شکل خود تابش پس‌زمینه ریزموج‌ کیهانی (CMB) را کشف، و اعلام‌کردند که این امواج تمام ارکان کیهان را فرا گرفته است؛ و با این کشف، جایزه نوبل را از آن‌ خود‌ کردند.

جورج افستاتیو(George Efstathiou)، کیهانشناس و پژوهشگر ارشد پلانک در دانشگاه کمبریج بریتانیا، می‌گوید داده‌های مأموریت پلانک با مدل ΛCDM سازگارترین همخوانی را دارد. فضاپیمای پلانک دریافت که کیهان کنونی حدود 70 درصد انرژی تاریک، 25 درصد ماده تاریک و 5 درصد ماده معمولی است، شامل ستارگان، سیّارگان و مردمان.

بخشی از  نقشه کیهان بر مبنای آنچه که DESI مشاهده کرده است، الگوهایی را در آرایش کهکشانها نشان می‌دهد:

گمانه زنی های بسیار!

فرض استاندارد ΛCDM این است که گسترش کیهان به شتاب خود ادامه می‌دهد و بیشتر کهکشان‌ها در نهایت از دید ناپدید می‌شوند. اما نظریه پردازان، انرژی تاریک را به صدها مدل توسعه داده اند. بسیاری بر این باورند که انرژی تاریک ممکن است به آرامی رقیق شود و انبساط کیهان شروع به کندشدن خواهد کرد. احتمال دیگر این است که انرژی تاریک قویتر شود و در نهایت موجب تفرقه میان کهکشانها شود.

اینچنین نیست که اینان تصور می‌کنند؛ بلکه همان‌گونه که در بالا آمد، انرژی تاریک برای تنظیم امور کیهان، مرتباً ضعیف می‌شود؛ ولی چنین تغییراتی، در مقیاسهای بزرگ و بویژه در مورد انرژی تاریک 75 درصدی، تأثیری بر آرایش کیهان ندارد؛ چنانکه تغییرات روزانه خورشید، تآثیری بر آرایش سیستم خورشیدی نمی‌گذارد.

مدتهای مدیدی، دستاوردهای مشاهدات نجومی، برای پاسخگویی به حتّا ابتدایی ترین پرسشها پیرامون انرژی تاریک بسیار مبهم بود و پاسخی برای این‌گونه پرسشها نداشت که تا چه اندازه قوی است، ثابت است و یا به آرامی در حال تغییر است؟ DESI در نسل جدید تجربه‌های هدفمند کیهانی برای پاسخ دادن به این‌گونه پرسشها پیشگام است. موارد دیگر:

- فضاپیمای اقلید ESA، که سال گذشته به فضا پرتاب شد.

- تأسیس تلسکوپ عظیم هشت متری رصدخانه Vera C. Rubin در کوههای آند شیلی که رو به اتمام است.

- تلسکوپ فضایی رومی نانسی گریس ناسا که قرار است در سال 2027 پرتاب شود.

تلسکوپ دیگری به نام eROSITA که بخشی از یک مأموریت فضایی روسی-آلمانی است، کیهان را در طیف پرتو ایکس نقشه برداری کرده است.

کیهان با چه سرعتی رو به گسترش است؟ کیهانشناسان بیش از پیش گیج شده‌اند!

Palanque-Delabrouille در جلسه انجمن سلطنتی گفت:

شماری از پروژه‌ها کار خود را آغاز کرده‌اند و یا در شرف گرفتن داده‌ها هستند؛ و این رخداد در تاریخ کیهان‌شناسی واقعاً بی‌نظیر است. همه این تلاش‌ها متّکی بر نقشه‌برداری از توزیع ماده در فواصل طولانی کیهانی است؛ هم به دلیل زمانی که نور طول می‌کشد تا به زمین برسد، و هم به معنای طول زمان در ابعاد کیهانی است. وی ادامه داد:

DESI مانند یک دوربین تلسکوپ معمولی از آسمان عکسبرداری نمی‌کند؛ بلکه نور را از جاهای انتخاب شده در میدان دید خود گرداوری می‌کند. این کار را با نشان دادن فیبرهای نوری به سمت اجرام کیهانی (معمولاً کهکشانها یا اخترنماها) با 5000 بازوی روباتیک خود انجام می‌دهد؛ و نور جذب شده را به طیفنگارهای حساس هدایت می کند. در این حالت طیف نور هر جرم کیهانی فاصله جرم را نشان می‌دهد؛ زیرا هر چه جرم کیهانی، دورتر باشد، سریعتر دور می‌شود؛ و هرچه طیفش انتقال به سرخ بیشتری داشته باشد، به سمت طول موجهای طولانی تر می‌رود.

منظور این است که یک جرم کیهانی هرچه از مرکز حلزون کیهانی دور می‌شود، سرعت گریز از مرکزش بیشتر می‌شود؛ و این یکی از ویژگیهای مهم هر حلزونی است. از همین نکته که اولین بار ادوین هابل به آن دست یافت و مبنای اصل مهبانگ قرار گرفت، نیز می‌توان پی برد که شکل کیهان حلزونی است!

وی افزود: تیم DESI برای بازسازی تاریخچه گسترش کیهان بر مبنای داده های سه بعدی خود، یکی از بهترین تکنیکهای پذیرفته شده در کیهانشناسی را مورد بهره برداری قرار می‌دهد. DESI پسماندهای امواج صوتی در کیهان اولیه را نیز بررسی می‌کند.

با گسترش کیهان، و سرد شدن ماده در طول زمان، امواجی که وظیفه توزیع باریونها (پروتون ها و نوترون ها) را در سراسر کیهان بر عهده داشته‌اند، کارایی خود را از دست می‌دهند. این تأثیر و کارامدی که نوسانات صوتی باریونی یا BAO نامیده می‌شود، هنوز در شیوه پراکندگی کهکشانها در گستره کیهان، قابل تشخیص است.

از آنجا که عبارت سراسر کیهان مادّه تاریک را نیز در بر می‌گیرد که از مادّه (پروتون و نوترن) تشکیل نشده، بهتر بود گفته می‌شد سراسر کهکشهانها یا همه کهکشانها.

ویژگی‌های BAO گسترده‌ترین ساختارهای کیهان هستند. وی توضیح می‌دهد: اگر می‌توانستیم آنها را به صورت منفرد و جداجدا ببینیم، تنها پوسته ای را می‌دیدیم. مثل زمانی که شما سنگریزه ها را در یک دریاچه پرتاب می‌کنید. اگر فقط یک سنگریزه را پرتاب کنید، می‌توانید امواج آن را در حال گسترده شدن ببینید؛ ولی اگر سنگریزه های زیادی را به طور همزمان پرتاب کنید، امواجی که هر یک از آن سنگریزه ها تولید می‌کنند، یکدیگر را پوشش می‌دهند؛ و نیروی تشخیص شما ناکارامد می‌شود.

توان بالای تصویرسازی

DESI با گستردگی دیدش، BAO ها را تنها در کیهان کنونی بررسی نمی‌کند؛ بلکه نقشه سه‌بعدی آنها، به گذشته های دور بازمی‌گردد؛ و کیهان‌شناسان با این اندازه‌گیری که چگونه اندازه متوسط ویژگیها در طول زمان رشد کرده‌اند، می‌توانند نرخ گسترش کیهان و پس از آن، استحکام و توان انرژی تاریک را بازسازی کنند. نتایجی که از ابزار DESI به دست آمده، در اصل می‌تواند با همه گزینه ها سازگاری نشان دهد که آیا انرژی تاریک ثابت است، ضعیف شده، یا تقویت هم شده است؟

اوفر لاهاو، کیهان‌شناس دانشگاه کالج لندن که در بخشی، با DESI همکاری می‌کند، می‌گوید در ابتدایی‌ترین سطح، نتایج DESI تأیید محکمی بر کشف اصلی است. او می‌گوید برای من هیجان آور است که بشود تأیید کرد که جهان در حال شتاب است، و کم و بیش همان ارزشی را دریافت کنید که مردم ۲۵ سال پیش ادعا می‌کردند!

نقشه‌بردار انرژی تاریک، ۱۱ میلیارد سال تاریخ کیهانی را بازسازی خواهد کرد.

مارک کامیونکوفسکی، کیهان شناس نظری در دانشگاه جان هاپکینز در بالتیمور مریلند می‌گوید: «ابزار، داده ها و اندازه گیریها فوق العاده هستند. وی می‌گوید او در تفسیر نتایج نمودار ضعیف شدن انرژی تاریک محتاط است. می‌گوید این نتایج می‌توانند اثری از گونه خاصی از تجزیه و تحلیلی باشد که تیم انجام داده است.

پدرو فریرا، فیزیکدان نظری در دانشگاه آکسفورد، بریتانیا، با این موضوع موافق است و به مطالعه‌ای اشاره می‌کند که سال گذشته با همکارش ویلیام ولف منتشر کرد، که از کیهان‌شناسان خواسته بود نحوه تفسیر داده‌های انرژی تاریک را تغییر دهند.(W. J. Wolf and P. G. Ferreira Phys. Rev. D 108, 103519; 2023)

فریرا می افزاید او بدبین است که حتّا مطالعاتی با توانمندی بالا، و با همکاری با یکدیگر بتوانند در آینده، مدلی نظری برای انرژی تاریک پیدا کنند.

با نظر این کیهانشناس نظری موافقم و معتقدم تا شکل حلزونی کیهان باور نشود، مسائل و مشکلات کیهانشناسی هیچ‌گاه حل نخواهد شد؛ چنانکه می‌بینیم با اینهمه ماهواره، ابزارهای پیشرفته، و مأموریتهای فضائی، طی دهها سال، هنوز نتوانسته اند مشکلی از مشکلات کنونی کیهانشناسی را برطرف سازند؛ و اگر هم به نتیجه‌ای برسند باز هم نظریه شکل حلزونی کیهان آن را پیشتر حل کرده است. این نکته‌های مهم و اساسی را در مقاله های کیهانشناسی خود گوشزد کرده‌ام؛ ولی تاکنون گوش شنوایی وجود نداشته؛ هرچند امید به وجودش را در آینده‌ای نزدیک، از دست نداده‌ام.

اما پژوهشگران امیدوارند که دستاوردهای بعدی، به سویه های تازه‌ای اشاره کنند.

خانم الئونورا دی والنتینو، کیهان شناس دانشگاه شفیلد بریتانیا می‌گوید مدل استاندارد به عنوان ساده ترین نظریه ممکن برای کیهان ایجاد شده است، اما محتوای فیزیک واقعی، احتمالاً پیچیده تر است. او می‌گوید: «من باور نمی‌کنم که ΛCDM بتواند پاسخ نهایی را دریابد.

جیمز پیبلز کیهانشناس، و معمار ارشد مدل استاندارد که موجب شد جایزه نوبل سال 2019 را به دست آور، می‌گوید با نظر خانم والنتینو موافق است. پیبلز که در دانشگاه پرینستون در نیوجرسی مشغول کار است، می‌گوید: «تصور اینکه ΛCDM پایان داستان باشد، برای من بسیار دشوار است؛ و این موضوع، موضوع پیچیده‌ای نیست».

منبع: Nature 629, 274-275 (2024)

پایان ترجمه، ویرایش و نگارش: دوم خرداد 1403

احمد شمّاع زاده